„ИСЛАНДСКИ МОДЕЛ НА ПРЕВЕНЦИЈА“: создавање општество каде што младите луѓе избираат здравје, поврзаност и личен развој

Кон крајот на 1990-тите, Исланд се соочил со многу загрижувачки трендови кај младите луѓе. Во тоа време, и покрај релативното богатство, безбедност и образование на општеството, исландските тинејџери беа водечки во Европа во однос на потрошувачката на алкохол, цигари и канабис.

Во 1998 година, речиси половина од 15-годишниците пријавиле дека се опиле барем еднаш во претходниот месец. Секој четврти тинејџер пушел, а 17 проценти од нив веќе имале искуство со канабис. Тие податоци го ставаат Исланд на самиот врв во Европа во однос на штетните навики кај младите луѓе.

Но денес, околу 20 години подоцна, Исланд е на сосема поинаков крај од скалата. Истите индикатори што некогаш беа загрижувачки, сега се примери за успех: помалку од пет проценти од младите луѓе пијат алкохол, пушењето речиси исчезнало, а експериментирањето со дрога значително се намалило.

Долгорочен пристап – исландскиот модел

Трансформацијата што се случила не е резултат на случајноста на една единствена кампања, туку на систематски, долгорочен пристап познат денес како „исландски модел на превенција“, кој сè повеќе се применува низ целиот свет под името Planet Youth.

Основата на промената била едноставна, но дотогаш необична идеја: решението не е казнување и морализирање, туку создавање средина што им нуди на младите луѓе подобар избор.

Вистинските основи на зависноста

Иницијатор на моделот бил научникот и психолог Харви Милкман, кој работел на истражување на психолошките основи на зависното однесување во 1980-тите.

Неговата теза била дека зависностите често се развиваат не поради хемиската природа на супстанциите, туку поради желбата за промена на внатрешната состојба – стрес, досада, вознемиреност. Ова значело дека ако можеме да им понудиме на младите луѓе поздрави начини за постигнување на истите промени во расположението, би можеле да спречиме зависност.

Истражување на проблеми

Исланд ја спровел таа теорија во пракса со низа конкретни мерки.

Првиот клуч било собирањето податоци. Од 1997 година па наваму, властите почнале да спроведуваат годишни анонимни анкети меѓу ученици на возраст од 10 до 20 години. Тие анкетирале десетици илјади млади луѓе за тоа како го поминуваат слободното време, колку се поврзани со своите родители, дали спортуваат, колку им е здодевно, каде се собираат и слично. Овие податоци овозможиле да се создаде многу прецизна слика за тоа што точно им е потребно на младите луѓе и кои ризични шеми треба да се решат.

Рестриктивни мерки

После тоа, Владата – во соработка со локалните заедници – вовела низа мерки. Времето дозволено за младите луѓе да бидат надвор, особено навечер, било намалено.

Проф. д-р сци Нина Павлин-Бернардиќ од Филозофскиот факултет во Загреб вели дека, меѓу другото, „на децата под 13 години не им било дозволено да бидат надвор без надзор по 20 часот, а на децата од 13 до 16 години по 22 часот, до полноќ“.

Родителите биле охрабрени да поминуваат повеќе време со своите деца, да потпишуваат „договори за однесување“ и да се поврзуваат едни со други преку училиштата и заедниците. Рекламирањето на алкохол и цигари било забрането, а старосната граница за купување на овие производи била строго контролирана.

Мерки за стимулација

Сепак, најважниот чекор била изградбата на широка мрежа на младински активности.

Павлин-Бернардиќ вели дека „исландските научници во соработка со Милкман ги примениле неговите идеи дека младите луѓе треба да добијат конструктивни извори на возбуда, припадност и значење, наместо да ги бараат преку алкохол, дрога и ризично однесување“.

Затоа, државата и општините инвестирале во спортски сали, музички училишта, уметнички центри и разни клубови, со идеја да му овозможат на секое дете да учествува во барем една организирана воннаставна активност. На родителите им се обезбедувала финансиска помош за плаќање на членарина.

Така, наместо да ги поминуваат вечерите на улица, тинејџерите сè повеќе го користеле своето слободно време за спорт, музика, театар и други креативни активности.

Почитување на локалниот контекст

Клучот бил во тоа што ништо не било наметнато одозгора без разбирање на локалниот контекст. Секоја општина можела да одлучи кои активности да ги поддржи, а родителите и наставниците редовно биле вклучени во толкувањето на податоците и донесувањето одлуки. Ова создало чувство на споделена одговорност и доверба, што било клучно за долгорочен успех.

Одлични резултати

Резултатите биле извонредни. Веќе до 2003 година, само пет години по почетокот на програмата, процентот на млади луѓе кои пиеле алкохол се намалил за една третина.

До 2016 година, бројката се намалила од 42% на 5%. Пушењето се намалило од 23% на 3%, а употребата на канабис од 17% на 7%. Сето ова се случило без казнени мерки, без стигматизација на младите луѓе и без воведување драстични забрани.

Клучеви за успех

Експертите кои го анализирале исландскиот модел истакнуваат неколку клучни причини за неговиот успех.

Сè е засновано на наука – од психолошка теорија до конкретни статистички податоци за ефикасноста на интервенцијата.

Моделот е чувствителен на општествениот контекст: не се обидува да ги „поправи“ младите луѓе, туку им дава алатки да изберат поздрави начини на однесување за себе.

Моделот ја вклучува целата заедница – училишта, родители, локални власти, медиуми итн.

Моделот нуди замена – младите луѓе не остануваат без содржина, туку добиваат подобра алтернатива.

И конечно, станува збор за долгорочен пристап – промените не биле брзи, но биле одржливи.

Павлин-Бернардиќ вели дека вака се покажал цитатот на Харви Милкман: „Не ги поправаме децата со нивно поправање, туку со поправање на средината во која растат“.

Моделот се шири низ целиот свет

Денес, исландскиот модел се прошири во повеќе од 30 земји, од Норвешка до Чиле, Ирска и САД. Програмата „Planet Youth“ функционира како советодавна платформа за локалните власти кои сакаат да имплементираат сличен пристап. Иако контекстите се различни, основната порака останува иста: превенцијата не функционира преку страв и забрана, туку преку разбирање и поддршка.

Така, Исланд покажа дека дури и длабоко вкоренетите социјални проблеми, како што е зависноста кај младите луѓе, не се неизбежни. Со наука, социјална чувствителност и политичка волја, можно е да се создаде општество каде што младите луѓе избираат здравје, поврзаност и личен развој – не затоа што мораат, туку затоа што тоа е едноставно подобра опција за нив.

Павлин-Бернардиќ истакнува дека е важно локалните власти што го прифаќаат овој пристап да ги вклучат сите елементи на моделот, а не само некои од нив.

„На пример, многу е важно споменатите активности да бидат бесплатни за младите и достапни во нивна близина, а не родителите да мора да плаќаат за нив, бидејќи тоа би ги исклучило младите луѓе со понизок финансиски статус.“

Сепак, истражувањата исто така покажуваат дека иако има помалку млади Исланѓани кои експериментираат со канабис, меѓу оние кои го користат, процентот на поинтензивни корисници – го консумираат често или редовно.

Ова значи дека вкупната преваленца се намалила, но дека кај помалку корисници, канабисот станал почеста форма на зависно однесување. Ова укажува на потребата програмите за превенција да се фокусираат не само на намалување на бројот на корисници, туку и на рана интервенција за поинтензивни корисници.