Ова е најголемата безбедносна криза за Западот од крајот на Втората светска војна и - таа не исчезнува. Како што рече еден експерт, „Трампизмот ќе го надживее неговото претседателствување“. Но, кои земји се подготвени да го преземат водството кога САД ќе се повлечат?
Во 1947 година, британскиот амбасадор во Вашингтон влезе во Стејт департментот и на американскиот шеф на дипломатијата Џорџ Маршал му предаде две официјални пораки испечатени на сина хартија за да ја истакне нивната важност - едната за Грција, другата за Турција.
Како Америка стана „светски полицаец“
Исцрпена, банкротирана и длабоко должна кон Соединетите Држави, Британија и порача на Америка дека повеќе не може да ја поддржува грчката влада во нејзината борба против вооружените комунистички бунтовници. Таа веќе најави повлекување од Палестина и Индија и планира да го намали присуството во Египет.
САД веднаш сфатија дека постои реална опасност Грција да падне во рацете на комунизмот, а со тоа и под советска контрола. Доколку Грција падне, се плашеа Американците, Турција би можела да биде следна - да и даде пристап на Москва до источниот Медитеран, вклучувајќи го потенцијално и Суецкиот канал, клучна глобална трговска рута.
Америка речиси преку ноќ зачекори во вакуумот што го остави Британија. „Политиката на Соединетите Американски Држави мора да биде поддршка на слободните народи кои се спротивставуваат на обидите за потчинување од вооружени малцинства или од надворешен притисок“, изјави тогаш претседателот Хари Труман.
Така започна доктрината која ќе стане позната како Труманова доктрина. Во неговото јадро беше идејата дека одбраната на демократијата во странство е од суштинско значење за националните интереси на САД.
Моментот кога Америка го презеде раководството на Западот од Британија
Следеа две големи американски иницијативи: Маршаловиот план, огромен пакет помош за обнова на опустошената Европа и основањето на НАТО алијансата во 1949 година, со цел да се одбранат демократиите од Советскиот Сојуз, кој дотогаш веќе ја контролираше Источна Европа.
Лесно е да се одбележи овој момент како момент кога раководството на западниот свет премина од Британија во САД. Но, попрецизно би било да се каже дека тоа беше моментот што покажа дека тоа веќе се случило.
Соединетите Американски Држави, традиционално изолационистички и заштитени со два океани, излегоа од Втората светска војна како лидер на слободниот свет. Во текот на повоените децении, тие го обликуваа светот по сопствен лик, проектирајќи ја својата моќ низ планетата.
Генерацијата на бејби бумер порасна во свет кој сè повеќе наликува на САД - културно, економски и воено. Америка стана хегемон на западниот свет. Но, фундаменталните претпоставки на кои се заснова американската геополитика со децении сега драстично се менуваат.
Трамп е првиот американски претседател што го промени тоа
Доналд Трамп е првиот американски претседател по Втората светска војна кој отворено ја оспорува улогата што си ја додели неговата земја, пишува во анализа Би-Би-Си. Многумина веруваат дека со неговите постапки исчезнува стариот светски поредок - а новиот сè уште не е формиран.
Прашањето е: кој ќе се истакне сега? И, бидејќи безбедноста на Европа е под најголем притисок во последните 80 години, дали нејзините лидери можат да најдат соодветен одговор?
Критиките на Трамп за меѓународниот поредок по 1945 година датираат од 1980-тите. Пред речиси 40 години, тој плаќаше реклами на цела страница во американските весници за да ја нападне посветеноста на Америка за одбрана на демократиите ширум светот.
„Со децении, Јапонија и другите земји ги експлоатираат Соединетите Држави“, напиша тој во 1987 година. „Зошто овие земји не и плаќаат на Америка за човечките животи и милијарди долари што ги губиме за заштита на нивните интереси? Светот им се смее на американските политичари додека ние ги штитиме бродовите што не се наши, со нафта што не ни треба, за сојузниците кои не ни помагаат“.
„Мразам повторно да ја спасувам Европа“ Овој став го повтори и по почетокот на вториот мандат. Гневот на некои од неговата администрација поради, како што го гледаат, зависноста на Европа од САД, се рефлектира и во пораките што протекоа оваа недела во врска со воздушните напади врз Хутите во Јемен.
Во нив, потпретседателот на ЏД Венс пишува како европските земји би можеле да имаат корист од нападот. Мразам повторно да ја спасувам Европа“, се вели во пораката.
Се чини дека позицијата на Трамп оди подалеку од само критикување на оние кои, според него, ја користат американската великодушност. На почетокот на неговиот втор мандат, тој зборуваше со пофални зборови за рускиот претседател Владимир Путин, велејќи ѝ на Русија дека Украина нема да влезе во НАТО и дека не треба да очекува враќање на териториите што Русија и ги одзеде.
Путин како сојузник во „војната против будноста“
Многумина ова го сфатија како предавање на двата клучни преговарачки адути - без да бараат ништо за возврат. Од друга страна, некои поддржувачи на Трамп го гледаат Путин како силен лидер кој ги отелотворува конзервативните вредности што тие самите ги споделуваат. За некои, Путин е сојузник во „војната против будноста“.
Американската надворешна политика е сега делумно обликувани од императивите на домашните културни војни. Безбедноста на Европа стана дел од борбата меѓу две спротивставени ставови за тоа што се САД и што треба да бидат.
Некои веруваат дека ова го надминува самиот Трамп и дека Европа не може само да седи и да чека да му истече мандатот.
„САД се оддалечуваат од европските вредности“, вели Ед Арнолд, виш соработник во Кралскиот институт за одбранбени студии (RUSI) во Лондон. „Ова е тешко да го прифатат Европејците бидејќи тоа значи дека промените се структурни, културни и можеби долгорочни.
„Мислам дека сегашната американска траекторија ќе го надживее Трамп како личност“, додава тој.
Белата куќа на Трамп објави дека повеќе нема да биде главниот гарант на европската безбедност - европските земји сами да си ја плаќаат одбраната. Речиси 80 години, темелот на европската безбедност е членот 5 од Северноатлантскиот договор, кој вели дека нападот врз една членка е напад врз сите.
За време на посетата на Вашингтон минатиот месец, британскиот премиер Кир Стармер ми рече дека е уверен дека САД остануваат водечка членка на НАТО и дека Трамп лично останува посветен на членот 5. Другите не се толку сигурни.
Бен Валас, секретарот за одбрана во последната конзервативна влада, претходно овој месец рече: „Мислам дека членот 5 е на картата.
Според анкетата на француската агенција Институт Елабе, речиси три четвртини од Французите повеќе не ги сметаат САД за сојузник. Повеќето Британци и огромното мнозинство Данци - традиционално проамерикански земји - сега имаат неповолно мислење за САД.
Добри вести за Путин
Сето ова е добра вест за Путин. „Целиот евроатлантски безбедносен систем се урива пред нашите очи“, рече тој минатата година. „Европа е маргинализирана во глобалниот економски развој, погодена од хаосот на миграцијата и губење на меѓународното влијание и културниот идентитет.
На почетокот на март, три дена по катастрофалната средба на Володимир Зеленски со Трамп и Венс во Белата куќа, портпаролот на Кремљ изјави: „Почна фрагментацијата на Западот“.
„Погледнете ги целите на Русија во Европа“, вели Армида ван Риј, раководител на програмата за Европа во Чатам Хаус. „Нејзината цел е да ја дестабилизира Европа. Да го засили слабеењето на НАТО. И да ги принуди Американците да ги повлечат своите сили. И во моментов сето тоа или речиси сето тоа се постигнува“, додава тој.
„Ги заборавивме лекциите од историјата“
Еден од најголемите предизвици со кои сега се соочува Европа е прашањето како ефикасно да се вооружи. Осумдесетгодишното потпирање на американската воена моќ ги остави европските демократии ранливи.
Но, новиот германски канцелар Фридрих Мерц рече дека Европа мора да стане независна од САД. „Европско НАТО“ би барало изградба на свој европски воен и индустриски комплекс, способен да испорачува способности што сега ги имаат само САД.
Други се согласуваат со таа оценка - но не сите мислат дека цела Европа е подготвена за тоа.
„Во моментов сме во ситуација кога на источноевропските земји генерално не им треба многу уверување“, вели Иан Бонд, заменик директор на Центарот за европски реформи. „Колку одите на запад, толку станува потешко - сè до Шпанија и Италија.
„Во Европа веќе не е прашање дали треба да го направиме ова, туку како ќе го направиме тоа и колку брзо“, додава Арнолд.
Составување нов светски поредок Историчарот Тимоти Гартон Еш вели дека постои краток список на „многу важни работи“ кои само САД можат да ги обезбедат засега.
„Тоа се таканаречените стратешки осигурувачи“, вели тој. „Сателити, разузнавање, ракетни системи Патриот - единствените кои можат да соборат руски балистички ракети. И во рок од три до пет години, треба да развиеме свои верзии на овие способности.
Во процесот на транзиција, идејата е НАТО да биде толку „европеизиран“ што неговите сили – заедно со националните армии и капацитетите на ЕУ – да бидат способни да ја бранат Европа, дури и ако американскиот претседател рече „Оставете не на мира“.
Ван Риј верува дека Европа мора да изгради сопствена одбранбена индустриска база - но предупредува дека тоа ќе биде тешко: „Најголемиот проблем се поделбите во Европа за тоа како и дали воопшто треба да се направи тоа“.
Во меѓувреме, Трамп изгледа подготвен да го затвори поглавјето за меѓународниот поредок заснован на правила, кој по Студената војна им овозможи на државите слободно да го изберат својот пат и сојузи.
Она што се чини дека Трамп го споделува со Владимир Путин е визија за свет во кој големите сили - ослободени од меѓународното право - ја наметнуваат својата волја на послабите, како што традиционално тоа го правеше Русија во царскиот и советскиот период. Ова би значело враќање на системот на „сфери на влијание“ кои доминираа во светот 40 години по Втората светска војна.
Тој не знае што точно би направил Доналд Трамп доколку биде нападната земја од НАТО. Но, поентата е дека американската помош повеќе не може да се зема здраво за готово. Тоа значи дека Европа мора да реагира. Нејзиниот предизвик е да остане обединет, конечно сериозно да ја финансира сопствената одбрана - и да избегне паѓање во сферата на влијание на голема сила.
© Vecer.mk, правата за текстот се на редакцијата
