Ако сте пораснале во Југославија, постои голема веројатност дека сте имале барем една од овие дрвени фигурини на полица, витрина или комода – магаре натоварено со дрвени буриња, минијатурен бунар со кофа на ланец или мала ламба што никогаш не светела, туку стоела како задолжителна декорација.
Овие рачно изработени фигурини биле речиси универзални во ентериерите – од Скопје до Љубљана, од Сплит до Суботица.
На прв поглед, тие изгледале како обични, донекаде наивни сувенири. Сепак, зад нив стои многу посериозна и поубава приказна: приказната за „Национална радиност“, единствена југословенска мрежа на занаетчиски и уметнички дела што ги комбинирале традицијата, економијата и секојдневниот живот.
Сувенири од витрината
Магарињата и бунарите денес изгледаат речиси комично. Сепак, во поранешна Југославија, генерации деца си играле со нив, а возрасните ги чувале како украси.
Немаше телевизорски кабинет, комода или стаклена витрина во која, меѓу чашите за коњак, книгите и големите стаклени пепелници (за нив ќе зборуваме друг пат), можеше да се најде барем една копија од овие фигурини.
Во Музејот на 80-тите во Сараево денес тие се изложени како дел од секојдневниот пејзаж на едно време.
Посетителите ги препознаваат веднаш – и речиси секој има анегдота: „Па, едно магаре како ова стоеше кај баба ми“ или „Имавме ламба, но мајка ми секогаш ја бришеше прашината од неа и велеше дека е скапа декорација“.
„Народна радиност“ – задруга за ракотворби
Овие фигурини не се создадени случајно или спонтано. Зад нив стоеше „Народна радиност“ – задруга, а подоцна и компанија основана во 1930-тите, а по Втората светска војна се разви низ цела Југославија. Целта беше едноставна: да се зачува народната креативност и ракотворбите, но и да им се даде економско значење.
„Народна радиност“ купувала ракотворби од занаетчии и домаќинки – од ткаени теписи и везови, до керамика, грнчарија и мали дрвени предмети.
Продавници биле отворени во сите поголеми градови – Белград, Загреб, Сараево, Љубљана, Скопје – но и во странство.
Странците особено сакале да купуваат „автентични сувенири“ во продавниците на „Народни радиности“, па теписите од Пирот, носиите од Лика или дрвените фигурини од Босна и Хрватска стигнале дури и до Париз и Њујорк.
Кој ги изработувал фигурините?
Вработените во класична смисла не работеле за „Народна радиност“.
Ракотворбите ги изработувале луѓе од целата земја – занаетчии, селски жени, аматерски уметници.
Дрворезбар од Лика изработувал десетици магариња во својата работилница, кои потоа ги откупувала „Народна радиност“ и понатаму ги продавала.
Грнчар од Војводина испорачувал серија минијатурни тегли. Ова создаде мрежа во која обичните луѓе добиваа приход, а традицијата остана жива, често преку кич производи, кои сите ги сакаа.
Продавници како галерии
Беше посебно искуство да се влезе во продавницата „Народни радиности“. На најубавите локации во градовите, овие продавници беа како мали галерии: уредно наредени теписи, народни носии, порцелан, резби, сувенири.
Странците ги обожаваа, а локалното население ги купуваше најчесто кога требаше да однесат подарок во странство или да пречекаат гостин.
Продавници постоеја и во странство, па затоа „Народна радиност“се најде во Лондон и Париз.
Сепак, мали фигурини како магариња или бунари завршија во скоро секој дом. Тие беа евтини, достапни и симпатични, па станаа синоним за „мал луксуз“ во социјалистичкиот дом.
Од економија до носталгија
Денес, кога дрвено магаре со буриња се појавува во музеј или на бувјак, тоа веќе не е само предмет – тоа е временска капсула.
За многумина, тоа е и сеќавање на семејството: како бабата ја бришеше прашината од бунарот, како децата ги растегнуваа синџирите и котлињата... Дрвените фигурини за оние што живееја во Југославија станаа повеќе од украси – емотивен запис за секојдневниот живот.
© Vecer.mk, правата за текстот се на редакцијата
