Израел и Иран: Судир кој го менува Блискиот Исток

Израел се наоѓа на праг на значајна победа во конфликтот со Иран. Сепак, дилемата останува колку длабоко ќе биде оваа победа и дали Израел ќе успее долгорочно да го искористи моментумот за трајно да го промени регионот.

Израелските сили спроведоа повеќе од илјада воздушни напади врз иранската нуклеарна инфраструктура, уништувајќи објекти, складишта со балистички ракети, како и таргетирајќи клучни лидери на Исламската револуционерна гарда и нуклеарни научници.

Премиерот Бенјамин Нетанјаху ги претстави трите главни цели на војната: елиминирање на иранската нуклеарна програма, уништување на можностите за производство на балистички ракети и сечење на 'оската на тероризмот', односно разоружување на вооружените групации поддржани од Иран во регионот.

Иран не остана без одговор – повеќекратно лансираше балистички ракети кон Израел, од кои некои успеаја да пробијат преку одбраната и да погодат цивилни мети. Но, интензитетот на нападите опаѓа, што според експертите укажува на намалување на иранските резерви и лансирни капацитети.

Американска дилема: Интервенција или воздржаност?

И покрај големите штети, иранските нуклеарни капацитети сè уште не се целосно уништени. Најголем предизвик е подземната фабрика Фордоу, за која се смета дека израелската армија нема средства сама да ја уништи.

Американскиот претседател Доналд Трамп изјави: 'Само САД се способни да ја уништат Фордоу, но тоа не значи дека ќе го направиме тоа.'

Администрацијата во Вашингтон се двоуми околу директна интервенција. Претседателот јавно повика Израел да даде шанса на дипломатијата, оставајќи простор за можни преговори, но истовремено САД го разгледуваат користењето на моќната 'бункер-бастер' бомба против иранските објекти.

Стравот е дека, доколку иранските нуклеарни постројки бидат само делумно оштетени, Иран би можел повторно да ги рестартира и да ја забрза програмата за нуклеарно оружје, особено ако режимот се почувствува егзистенцијално загрозен.

Американската разузнавачка заедница во март оцени дека Иран не ја обновил својата нуклеарна програма, иако количествата збогатен ураниум достигнуваат рекордно ниво за држава без оружје.

Во случај на директно вмешување на САД, Иран може да нападне американски бази на Блискиот Исток, каде што има околу 40.000 војници. Загубите и нападите на бази во Јордан и друга инфраструктура не се исклучување.

Врховниот лидер Хаменеи предупреди дека секое вмешување на САД ќе резултира со 'непоправлива штета' за Вашингтон.

Регимска промена – непредвидлива иднина

Иако Израел не ја постави смената на иранскиот режим како почетна цел, заканите од израелски министри се интензивираа особено по нападот на болницата во Бершеба. Војната сериозно го доведува во прашање опстанокот на ајатолахскиот режим.

САД јавно предупредија дека познаваат детали за движењето на Хаменеи, но за сега се воздржуваат од директен атентат. За две години, тоа сценарио ќе изгледаше незамисливо, но по нападот на ХАМАС врз Израел на 7 октомври, стратегијата радикално се смени.

"Што би значело евентуално уривање на режимот? Иако не се знае кој би ја презел власта во Иран – држава со 90 милиони жители – историјата не гарантира демократска иднина," изјави еден американски аналитичар. "Вакви промени честопати создаваат вакуум што носи нестабилност, а новата власт може да биде исто радикална или уште поопасна."

Дури и доколку врховниот лидер Хаменеи ја преживее кризата, неговата моќ ќе биде ослабена како никогаш досега, особено ако иранската нуклеарна и ракетна инфраструктура навистина бидат уништени.

Израел драстично го промени регионот по нападот на ХАМАС. Војската на Израел ги скрши ХАМАС во Газа и Хезболах во Либан, додека режимот на Асад, сојузникот на Иран, беше соборен во Сирија. САД водеа одминат конфликт против јеменските Хути.

Иран со години создаваше и финансираше мрежа на proxies - „Оска на отпорот“ – и ги користеше за напади врз Израел, надевајќи се дека ќе биде поштеден од директен конфликт. Но, Израел систематски ги елиминираше овие закани пред нападите врз нуклеарната програма на Иран.

„Изминатите 18 месеци, Израел постигна доминација во ескалациите – способност да го контролира интензитетот, фокусот и темпото на воените операции против трите главни противници: ХАМАС, Хезболах и Иран," вели поранешен американски дипломат за Блискиот Исток.

Од воена победа до политичка добивка?

Во есента 2023, САД притискаа за нормализација на односите меѓу Израел и Саудиска Арабија, заснована врз Аврамските договори. Овие напори беа нагло прекинати по нападот на ХАМАС.

Вклучувањето на Саудиска Арабија во Аврамските договори, според американската визија, би било историско достигнување, но главна пречка останува прашањето за палестинската државност. Саудискиот принц јавно порача дека нема да признаат дипломатски врски со Израел без јасен напредок за Палестина.

Ставот на Израел останува непроменет: отстапување кон палестинска независност би значело награда за ХАМАС по терористичкиот напад. Меѓутоа, Израел сè уште нема конкретен план за иднината на Газа, иако војната трае речиси две години и ХАМАС е речиси уништен.

"Прашањето е дали, по доминацијата во ескалацијата и воените успеси, можат да се создадат трајни политички решенија," оценува аналитичар. "Израелско-саудиското приближување не е остварливо без крај на војната во Газа и значаен чекор кон Палестинците. Без алтернативен политички процес, дури и Аврамските договори не можат да се прошират."

Недостатокот на јасна визија за Газа не само што го ограничи движењето кон нови дипломатски победи, туку влијае и на ставот на Израел кон евентуална промена на иранскиот режим.

"Израел има доминација на бојното поле, а САД ја поддржуваат таа позиција. Она што недостига е стратегија како воената предност да се претвори во политички успех."