Приказната за Јездимир Васиљевиќ од селото Тополовик кај Велико Градиште започнала во 1991 година. Тогаш повеќето, од оние повозрасните, првпат слушнаа за него.
Кога ќе се спомне „Југоскандик“, на повеќето повозарни веднаш им се крева косата на главата, иако во 1991 година тоа име се изговарало со почит, а одењето да се орочат пари било еднакво на одење во црква, а кога ќе стигнела каматата тоа било време за радост. Меѓутоа, ова Ел Дорадо кратко траело и завршило молскавично, како што и се појавил, со ненадејното бегство на основачот и сопственик на штедилницата, Јездимир Васиљевиќ, познат како Газда Језда, кој по речиси една деценија егзил, се вратил без пари во земјата со ветување дека парите ќе бидат вратени, но ништо од тоа. За тоа време стигнал и до реално шоу од кое по пет дена беше исфрлен, за повторно да се изгуби на релација Србија-Германија.
Приказната за Јездимир Васиљевиќ од селото Тополовик кај Велико Градиште започнала во 1991 година. Тогаш повеќето постари луѓе првпат слушнаа за него, а помладите генерации ретко знаат кој е тој, освен ако името на компанијата Југоскандик не се појави во домашен филм и не им значи баш ништо. Некои основни генерали велат дека Газда Језда е роден во ноември 1948 година во земјоработничко семејство. Основното училиште го завршил во Велико Градиште, како што велел, како ученик „пешак“. На врвот на својата слава, тој изјави дека магистрирал физика во Австралија, но никој не можел да го потврди тоа.
Не е познато ниту каде ја поминал младоста. Наводно, на 20 или 23 години ја напуштил Југославија во белиот свет, каде, според сопственото признание, работел како вулканизер, кинематограф, трговец, работник на плантажа со овошје, па дури и успеал да стане брокер. Тој тврдеше дека патувал низ светот и работел во Канада, САД, Австралија, Шри Ланка, Тајланд, Германија, Шпанија, Швајцарија, Хонг Конг, Монако, Австрија….. Вистина, зборувал неколку странски јазици, иако не со граматичка точност, но тој зборувал, што го потврдија и неговите малкумина познаници. Кога се појавил во Југославија и дали повремено доаѓал во земјава во паузите на неговите бескрајни патувања, никогаш не е утврдено. Како што заминуваше, тој ненадејно се врати во земјата во зората на распадот и почетокот на граѓанската војна.
Неговите претприемачки траги се забележани во 1990 година, кога премиер на Сојузната влада беше Анте Марковиќ, родоначалникот на економската преродба на Југославија, кој го изедначи динарот со германската марка и австрискиот шилинг. Јездимир Васиљевиќ во 1990 година ја основал фирмата „Југоскандик ДД“ во Пожаревац.
Според дамнешните сведоштва, компанијата била основана со скромен капитал, а се занимавала со продажба на техничка стока, пред се, телевизори на странски брендови и видеорекордери и плеери по кои лудувале од Триглав до Вардар, а поради зголемениот економски стандард, многу домаќинства одлучиле да ја модернизираат својата опрема, т.е. да ја заменат со нова. Забележано е дека Газда Језда увезувал телевизори од Хонг Конг кои чинеле околу 300 германски марки во тоа време и ги продавал за 900. Стоката можела да се купи не само за готовина, туку и за популарниот почек, што му овозможило брзо стекнување капитал. Набргу по телевизорот пристигнаа јапонски автомобили кои можеа да се купат на неколку рати. Овие бизниси со капиталот што брзо го стекна му овозможија да влезе во водите на банкарството, свет кој му беше целосно непознат. Иако не дипломирал на Економскиот факултет, очигледно стекнал лаичко знаење благодарение на животот на Запад.
Пливање во водите на банкарството
Во почетокот на 1991 година, го регистрирал своето трговско друштво како штедно-кредитна задруга, каде можел да наплатува динари од клиентите, но бидејќи не бил банка, не можел да менува девизи. Меѓутоа, бидејќи во земјата владеел општ хаос, никаква контрола не можела да го спречи да собира, покрај динари, германски марки, долари и шилинзи, да дава орочени депозити за период од три месеци до половина година и камати на орочени странски валута од четири отсто, која се плаќала во динари во земја која поради хаос пропаѓала. Се споменува дека во тоа време Газда Језда им овозможувал на штедачите да вршат уплати во странство на сметката на компанијата ИТЦ, за која се тврдеше дека Газда Језда е нејзин косопственик. Гласините дека банката редовно ги подмирува сите обврски беа лековити за повеќето од оние кои побрзаа да живеат удобно со камата. Подобра реклама не можеше да се создаде. Како што се зголемуваше бројот на штедачите, се појави потреба од зголемување на трошоците за редовно подмирување на ветената камата, поради што дел од економистите тврдеа дека во тој момент Газда Језда склучил премолчен договор со државата, според кој го добил правото да ја монополизира трговијата со важна стока (нафта) во замена за помагање да им служи на интересите на штедачите. Дека е јасно оти се работи за договор со државата најдобро говори фактот што Газда Језда девизите што ги собрал од штедачите ги депонирал во касата на Народната банка на Југославија, институција која никогаш не му дала дозвола да се занимава со банкарство.
Јездимир Васиљевиќ во своето работење се најде под влијание на многу контроли и инспекции. Инспекторите на терен иако совесно ја вршеле работата и констатирале неправилности за кои поднеле пријави, сите биле запрени и завршиле во фиоки. Југоскадник продолжил да прави голем бизнис. Девизниот прилив на штедачите со поволни камати само растел, а кога тој одлучил да ја зголеми каматата од четири на 10 отсто месечно и да ја плаќа во девизи наместо во динари, следело општо бунило. Граѓаните масовно се собрале да ги заложат своите девизи директно кај него. Се продавале станови, куќи, имоти, добиток, автомобили, се што можело да донесе девизи што би се орочиле, а потоа добро се живееше од каматата.
За волја на вистината, финансирањето на таквите камати било можно само со набавка на производи како нафта, која носеле огромни суми на пари, па за таа цел била основана фирмата Југоскандик-Петрол, која набавувала нафта по цена од 0,35 фенинзи. додека во Србија се продавала за 0,8 фенинзи за литар. Иако требало да се плаќа царина за увоз на нафта, даноци со кумулативна стапка од 160 отсто, тој плаќал по стапка од четири отсто.
За граѓанската војна што избувна во Хрватска, Југоскандик почна да набавува одредена воена опрема, панцири, шлемови и опрема за комуникација, иако Газда Језда тврдеше дека никогаш не продавал оружје. Капиталот сè повеќе се зголемуваше, се добиваше впечаток дека станува многу моќен, па на почетокот на 1992 година го доби прекарот Газда Језда. Со големата сума пари дојде и моќта, па одби да ја плати задолжителната девизна резерва на НБЈ. Се шпекулирало дека почнал да ги избира клиентите според допадливоста, па ним им плаќал експресно камата на орочените девизи.
На Свети Стефан
Пролетта 1992 година решил да замине во Црна Гора, каде нашол засолниште и со договор со тогашниот врв го продолжил својот бизнис. Тогаш се појави веста дека Газда Језда го закупила островот Свети Стефан и два луксузни хотели во Милочер на пет години за сума од 570 милиони марки. Планот на Газда Језда беше закупениот простор да се претвори во бесцаринска зона. Црногорските функционери не се појавија на свеченото претставување на потпишувањето на договорот, а подоцна, новинарска истрага утврди дека Газда Језда платил сума од седум милиони долари за закуп, два милиони за реновирање и уште пет милиони долари инвестирани во мито за менаџери. Освен ова, биле склучени и други зделки со Владата на Црна Гора, па Југоскандик ги доби на располагање сите нафтени терминали и пет бензински пумпи. Добивката е поделена на еднакви акции од половина и половина. Сличен аранжман беше склучен и во Србија со Собранието на град Белград, кога на користење беа добиени 15 бензински пумпи, а за возврат беа исплатени четири милиони марки. Наскоро Југоскандик стана ексклузивен снабдувач на бензин во земјава, која потона во целосна блокада.
Фишер - Спаски
Со изреката „Нека се тркала“, газда Језда сакал да гради имиџ на необичен претприемач. Тој остана запаметен како донатор на Детската клиника во Тиршова, на која и дал милион марки. Во февруари 1992 година стана спонзор на југословенското фудбалско првенство, но по што засекогаш ќе остане запаметен, освен што ги измами штедачите, е и организацијата на „репризата“ на шаховскиот меч на векот меѓу Боби Фишер и Борис Спаски. Тој направи сензација со тоа што го врати генијалниот американски шахист од длабока изолација во центарот на вниманието на светската јавност и тоа во време кога беа на сила најстрогите санкции и блокади на земјата. Поради ова, тој се најде на црната листа на Стејт департментот.
За тоа време продолжи инвестирањето во банката, редовно се исплаќала камата од 10 отсто, а лојалноста на граѓаните беше огромна. Депонираните средства растеа за 30 милиони марки месечно. Во јануари 1993 година, каматните стапки на девизи на определено време скокнаа на 14 отсто, но тогаш се појави проблем. Бидејќи имаше се помалку пари за финансирање на штедачите бидејќи приливите почнаа да се намалуваат, синџирот пукна. Газда Језда не успеа да ги реши проблемите ниту со златници. Инвеститорите добија 60 отсто од вредноста на златото за вредноста на 100 отсто од вложените девизи. И покрај сето ова, штедачите продолжија масовно да вложуваат пари и изгледаше како бајката да продолжи додека не дојде до тотален распад.
Почеток на распадот
Тој распад се случи ноќта меѓу 7 и 8 март 1993 година, кога Јездимир Васиљевиќ ја напушти Србија. Со својот автомобил и со партнерот преминува во Унгарија. „Не побегнав. Заминав да ја продолжам борбата против државниот криминал“, рече Газда Језда кога се вклучи во програмата на државната телевизија.
Газда Језда ги уверуваше граѓаните дека банката ќе продолжи да работи, но наместо очај, настана паника и хаос. Луѓето масовно се втурнаа во филијалите на оваа банка за да спасат барем нешто. Редиците луѓе стоеја со часови на студот и чекаа да ги зачуваат своите заштеди. Во времето кога тој си замина, обврските кон штедачите изнесуваа 312 милиони марки. Некои среќници можеа да ги извлечат парите бидејќи банката имаше средства да ги плати, но потоа во септември 1993 година следуваше колапс, трошоците почнаа да се зголемуваат, луѓето бараа плаќање и на главнината и на каматата, парите стануваа се помалку и беше запрен протокот на нови штедачи. Она што остана енигма до ден-денес е тоа што го натера Газда Језда да ја напушти државата: дали тоа е закана, дали не сакал да плати некому рекет, дали му замерил на тогашниот претседател Слободан Милошевиќ затоа што имал и политички амбиции, до крајот никогаш не беше разјаснето иако банката беше далеку од банкрот. Кога ја напушти Србија, Газда Језда остави вила во Сењак вредна два милиони долари, куќа во Бањица, стан во центарот на Белград, две телевизии, учество во една телевизија, 124 луксузни автомобили, девет камиони. Забележано е дека живеел во Унгарија и Израел, од каде се јавил во 1994 година и повторно ветил дека ќе им врати пари на штедачите, а потоа и во Колумбија, Еквадор, па дури и во Романија.
Сите бегства на Газда Језда
Газда Језда се врати во Србија во февруари 2001 година, насилно, кога беше уапсен на аеродромот во Белград додека се враќаше од Кипар. Потоа помина девет месеци во притвор, а беше пуштен на 22 октомври 2001 година, кога судот одлучи да прифати кауција, хипотека на куќа на Дедиње во износ од 500.000 евра, која не е на негово име. По повторното бегство на Васиљевиќ од земјава, таа гаранција пропадна, па куќата под хипотека е ставена на јавна продажба.
Второто апсење на Газда Језда следуваше во април 2009 година во Холандија, врз основа на налог издаден од Окружниот суд во Белград од 2007 година. Екстрадицијата траеше речиси една година бидејќи Газда Језда поднела жалба и, како што се тврди, се обидела да добие екстрадиција во Еквадор, чие државјанство поседувал. Сепак, тој беше екстрадиран во Србија во март 2010 година. Васиљевиќ од аеродромот беше однесен во притвор во Окружниот затвор во Белград. На рочиштето пред судот се собраа измамените штедачи и бараа Васиљевиќ да биде ослободен од затвор за да им ги плати изгубените девизни заштеди. Васиљевиќ помина четири и пол години во притвор. Со пресуда од 20 февруари 2013 година, Васиљевиќ е осуден на пет години затвор. Веднаш излегува од притвор бидејќи одлежал четири и пол години. Времето поминато во притвор на Васиљевиќ му е вклучено во затворската казна, и тоа во три наврати, па првостепената пресуда речиси го опфати времето поминато во притвор. Дека е роден под среќна ѕвезда се виде кога на 15 април 2013 година почна примената на новите одредби од Кривичниот законик, според кои делото за кое беше осуден Васиљевиќ беше преквалификувано и му се заканува полесна казна, па статутот ограничувањата не започнуваат по 30 години (2023), туку на 6 март 2013 година, точно 20 години откако првпат избега од Србија. Поради застареност, Васиљевиќ беше ослободен од обвиненијата за грабеж на 18.000 штедачи во есента 2013 година.
Во 2013 година се преселил во Чачак, каде живеел во стан на пријател, кога објавил дека планира да произведува разни ракии и дека бара производители на алкохолни пијалаци за овој бизнис. Сепак, Газда Језда влезе во реалното шоу Фарма на Пинк во октомври истата година. Веднаш штом влезе во реалното шоу, Васиљевиќ беше пречекан од пејачката Зорица Марковиќ и прашан кога ќе ги „врати“ 17.000-те марки што таа ги вложи во Југоскандик. Поради вревата околу неговото влегување на фармата, тој беше исфрлен од реалното шоу пет дена подоцна и наводно оттогаш е во Германија.
Последен пат Србија слушна за Газда Језда минатата година, кога тој зборуваше за таблоид и даде кратко интервју во кое го обвини актуелниот претседател на Црна Гора, Мило Ѓукановиќ, за падот. Тој рече дека тој ја урнал неговата „банкарска империја кога ја запленил нафтата со која тргувал“.
„Ми зеде 140 милиони марки во горивото со кое тргував. Исто така, изгубив девет милиони што ги имав во банката во Црна Гора, а уште десет милиони потрошив за средување на Свети Стефан. Кога ми ја зеде нафтата, во Црна Гора се зборуваше дека постои нафта на Мило и Језда. Тогаш братот на Мило, кој шверцуваше цигари и внесуваше гориво со глисер, отвори банка, која набрзо пропадна, а државата мораше да ги сноси трошоците, изјави Васиљевиќ во интервјуто.
Васиљевиќ рекол и дека Србија воопшто не му недостига и додаде дека ја тужел државата да му плати 165.000 евра, бидејќи незаконски поминал четири години во затвор. Како и тоа што неговата тужба беше одбиена, па се жалеше до Врховниот суд и најави дека ќе оди во Стразбур доколку биде одбиен.
Постапка против Газда Језда
Српското правосудство дозволи да застаре постапката против Јездимир Васиљевиќ, сопственик на пирамидалната штедилница „Југоскандик“, по 20 години откако оштетил околу 100.000 штедачи за 217 милиони германски марки. Сопственикот на „Југоскандик“ сега има право дури и да ја тужи државата Србија за времето поминато во притвор.
Апелациониот суд во Белград утврди дека апсолутната застареност во случајот на Васиљевиќ започнала на 6 март 2013 година, денот кога тој избегал од Србија пред 20 години, и затоа не одлучил за првостепената пресуда со која е осуден на пет години затвор. Од 18 јуни 2002 година, на Васиљевиќ му судеа четворица судии во сегашниот Виш суд во Белград. Васиљевиќ беше екстрадиран во Србија на 26 март 2010 година, а првото рочиште од повторното судење беше закажано за 31 мај истата година, но тоа не беше одржано, ниту следните пет, до 5 декември 2011 година, кога беше одржано првото рочиште.
Дополнително, кривичното гонење против Васиљевиќ немаше да истече доколку на 15 април 2013 година не почнеше да се применува одредбата од Кривичниот законик (КЗ), според која управителите и сопствениците на приватни фирми повеќе не можат да одговараат за злоупотреба на службената положба, за која казната е до 12 години, но за злоупотреба на положбата одговорно лице, за која може да се изрече казна затвор најмногу до 10 години. Васиљевиќ беше обвинет и осуден со првостепената пресуда на Вишиот суд за злоупотреба на службената положба, која Апелациониот суд мораше да ја преквалификува во полесно дело по сила на закон. Со преквалификување на делото апсолутната застареност на кривичното гонење на Васиљевиќ е скратена од 30 на 20 години, па застареноста застана во 2013 година, а не во 2023 година.
Освен за Васиљевиќ, застареноста започна на 15 септември 2013 година и во случајот со неговиот соработник Милорад Вукотиќ, кој исто така првостепено беше осуден на пет години. Случаите на преостанатите соработници кои беа ослободени во прв степен - Драган Антонијевиќ на 5 март 2013 година и Стојан Протиќ и Љубивој Шундиќ на 11 март 2013 година се истечени.
Кога Васиљевиќ побегна од Србија на 6 март 1993 година, трезорот беше испразнет и содржеше само 3.135.991 германски марки. Обврската кон инвеститорите за уплати од трезорот изнесувала најмалку 217 милиони германски марки, колку што е и висината на оштетата за инвеститорите. Скоро 100.000 никогаш не ги виделе своите пари, а не е точно утврдено колку се оштетени.
По бегството од земјата во 1993 година, Васиљевиќ беше уапсен на 22 февруари 2001 година на аеродромот во Белград. Со решение на Врховниот суд на 29 октомври истата година, тој е ослободен од притвор, откако како кауција понудил вила на улицата Август Цесарец 2 на Дедиње од 524,34 метри квадратни, која била проценета на милион марки. Но, Васиљевиќ повторно избегал, па кон средината на мај 2006 година повторно била распишана потерница по него. Сопственикот на „Југоскандик“ беше уапсен на 4 април 2009 година во Холандија, а екстрадиран во Србија на 26 март 2010 година. Повторно беше ослободен од притвор на 20 февруари 2013 година, кога беше осуден на пет години затвор.
© Vecer.mk, правата за текстот се на редакцијата
