Од 17 јануари 1950 година до крајот на своето постоење, социјалистичка Југославија работеше со различен ентузијазам, но континуирано на нуклеарна програма која секогаш имаше повремени инсинуации дека на крајот треба да доведе до изградба на нуклеарни постројки способни за создавање нуклеарно оружје, што дефинитивно би ја рангирало меѓу не само политичките, туку и најважните воени фактори во светот на нуклеарната енергија.
[caption id="attachment_1160083" align="alignnone" width="1280"]
30 ноември 1953 година: Од лево: Александар Ранковиќ, Тито, Милован Ѓилас, Едвард Кардељ. Ранковиќ беше шеф на тајната полиција и ја надгледуваше нуклеарната програма[/caption]
Сонот за атомската бомба на Титова Југославија, како што сведочи Стеван Дедијер, поранешен директор на Институтот во Винча, започнал на 17 јануари 1950 година, кога Тито побарал од група собрани југословенски физичари и научници да започнат со подготовки за таков потфат.
„Мора да имаме атомска бомба. Мораме да го изградиме дури и ако нè чини половина од националниот доход“, рекол Едвард Кардељ во тоа студено утро, пишува Стеван Дедиер во една статија од 1969 година.
Социјалистичка Југославија работеше со променлив ентузијазам, но континуирано, на нуклеарна програма за која секогаш имаше повремени инсинуации дека на крајот треба да доведе до изградба на нуклеарни постројки способни за создавање нуклеарно оружје, што дефинитивно ќе ја рангира меѓу не само политичките, туку и најважните воени фактори во светот на нуклеарната енергија.
[caption id="attachment_1160077" align="alignnone" width="1832"]
Институт за нуклеарни науки Винча, 1950-ти[/caption]
Југословенскиот нуклеарен предизвик
Парламентарното собрание на НАТО, односно неговиот Комитет за наука и технологија, на 27 мај 2000 година на седница во Будимпешта расправаше за прашањето за југословенската „нуклеарна закана“. На таа седница бев единствениот новинар од тогашна Југославија, а потоа објавив неколку написи на оваа тема, а подоцна одржав неколку предавања пред студенти на специјалистички студии во САД на Факултетот за политички науки на истата тема. Членовите на комисијата беа заинтересирани за четири прашања, кои во најголем дел имаа малку врска со „бомбата на Милошевиќ“:
1) Што точно постигна социјалистичка Југославија на полето на нуклеарното истражување и развој и истражувањето на атомските бомби?
2) Со какви потенцијали за ширење на нуклеарно оружје и нуклеарни материјали располага Југославија?
3) Дали САД го минимизираат ризикот од ширење на оружјето што го има режимот на Милошевиќ?
4) Што можат меѓународната заедница и САД да направат за да го ограничат и спречат југословенскиот нуклеарен предизвик?
Анализата беше прилагодена на времето на Милошевиќ, но генералниот поглед на природата и можните предизвици на југословенскиот материјал остана непроменет, особено што во меѓувреме справувањето со тероризмот стана глобален предизвик, особено спречувањето на можен нуклеарен тероризам.
[caption id="attachment_1160076" align="alignnone" width="1847"]
Нуклеарен реактор во Винча[/caption]
Како земја која беше долгогодишен лидер на неврзаниот свет, Југославија или некои нејзини структури се сметаа за неверодостојни поради можноста за обновување на старите пријателства или формирање нови сојузи со поранешните неврзани држави, кои сега се се смета за нуклеарна или терористичка закана.
Станува збор за арапски и исламски држави со кои Југославија со децении негува блиски односи и кои имаат амбиции да развијат сопствена нуклеарна програма.
Дополнителна причина е што на Западот му се непознати односите на југословенската нуклеарна програма со слични програми на други земји од „Третиот свет“, односно дали Југославија имала некаква улога во нив.
Сепак, југословенската нуклеарна програма не беше нелегален потфат, туку беше прифатена и спроведена со знаење и техничка соработка на двете велесили. И беше скапо и амбициозно.
Улогата на Стеван Дедиер
Историјата на југословенското учество во „нуклеарната ера“ започнува со напуштањето на социјалистичкиот лагер во 1948 година.
Набрзо и двете велесили сфатија дека нуклеарното оружје е самоуништувачко средство за двете, па формулираа нова стратегија за „ограничена употреба на нуклеарно оружје“: наместо да се гаѓаат едни со други, тие ќе ги таргетираат сателитите на противникот.
Американскиот новинар Сајрус Сулцбергер во една статија во 1950-тите најави дека Југославија би можела да биде цел на советски нуклеарен напад.
Американците возвратија со закана: ако Југославија е цел, тогаш Бугарија и Чехословачка се исти за американските нуклеарни боеви глави.
[caption id="attachment_1160075" align="alignnone" width="880"]
Стеван Дедијер[/caption]
Во тие години, американската влада направи се за да ја зајакне Југославија до тој степен што би можела сама да се спротивстави на можна советска инвазија, но што да правиме со земја која се соочува со нуклеарен напад и не поседува никакво нуклеарно знаење или способности?
Беше прифатено дека Југославија развива „ограничена нуклеарна програма“ која ќе изгради научна и техничка инфраструктура, ќе овозможи совладување на нуклеарното знаење и, на крајот, ќе ги донесе технолошките способности многу блиску до нуклеарна бомба.
Во документарниот филм за Стеван Дедијер насловен „Стеван Дедијер: татко на науката за шпионажата“, чиј автор е Хрвоје Јуванчиќ, уредник на Документарната програма на ХТВ, еден дел е посветен на помалку познатите намери на раководството на поранешна Југославија да создаде атомска бомба, снимен во текот на 2002 и 2003 година во Хрватска, Шведска и Данска, а премиерно беше прикажан во 2003 година и оттогаш е репродуциран во многу наврати.
Филмот прикажува досега невидени видео и аудио материјали снимени пред 70 години за тие намери, кои беа пронајдени во архивата на Нилс Бор во Копенхаген.
Станува збор за преписката меѓу шведскиот нобеловец Нилс Бор, браќата Стеван и Владимир Дедиер и Милован Ѓилас.
[caption id="attachment_1160074" align="alignnone" width="1840"]
Винча Институт за нуклеарни науки 1952 г[/caption]
Од тие писма може да се заклучи дека Ѓилас, кој инаку бил задолжен за преговорите во Велика Британија за испорака на оружје во Југославија, се противел на развојот на атомската бомба.
Тој имал контакти со бројни меѓународни експерти, па дури и припаѓал на кругот на луѓе кои меѓу другите ги вклучиле и Алберт Ајнштајн и Нилс Бор, кои биле против, прикажан во овој филм.
Стеван Дедиер вели дека, според неговите сознанија, никој од раководството на партијата не се спротивставил на изработката на атомската бомба.
„Тие рекоа дека само сакале да видат што е атомска бомба“, тврди Дедиер.
Меѓутоа, Ѓилас политички падна во 1954 година, а од 1955 до 1958 година беше во затвор и повеќе немаше никакво влијание во овој проект.
Љубљана-Загреб-Белград
Главните столбови на оваа програма беа три институти: „Борис Кидрич“ во Винча, отворен во 1948 година, „Јожеф Стефан“ од Љубљана, отворен во 1949 година, на чело со Антон Петерлин и „Руѓер Бошковиќ“ во Загреб, на чело со Иван Супек.
Според податоците од официјалната историја на нуклеарниот развој на Југославија - од извештајот „Нуклеарната енергија во Југославија“ - повеќе од 35 милиони долари биле потрошени од 1948 до 1953 година за изградба и опрема на овие три институти и исто толку за истражување и производство на ураниум.
Тоа беше огромна инвестиција за Југославија во тоа време, имајќи предвид дека овие суми се еквивалентни на денешните речиси една милијарда долари.
[caption id="attachment_1160073" align="alignnone" width="885"]
Стеван Дедијер, Павле Савиќ, Роберт Вален и Бертранд Голдшмит[/caption]
Индикатори за амбициите на југословенската нуклеарна програма може да се најдат во документот „За два суштински услови за развој на атомската енергија кај нас“ кој го напишаа Стеван Дедијер, Павле Савиќ и холандскиот физичар кој работел во Винча, Роберт Вален, на 25 мај 1953 година.
Документот е подготвен за највисоките државни лидери и во него се наведува „производството на атомско оружје“ како прва од двете цели на југословенската програма за атомска енергија.
Втората цел е „користење на атомската енергија во економијата“.
Во тој документ, кој го анализираа американски дипломати и разузнавачи во Белград, има поплаки од научници дека бирократијата се обидела да ги скрие најважните информации во врска со истражувачките потези и дека тоа можело да ја спречи навремената набавка на десет тони тешка вода од Норвешка.
Исто така, немаше сомнеж во проценките на американските разузнавачи од тоа време дека југословенската нуклеарна програма има воени цели.
Американскиот воен аташе од Атина во својот извештај од 23 јануари 1954 година информирал дека „Југославија ја поздравила програмата за производство на нуклеарно оружје“.
Винчанско атомско писмо и норвешката врска
Во текот на 1950-тите, Југославија развиваше програма за нуклеарно истражување, што се совпадна со обуката за производство на атомска бомба.
Во 1956 година, во Винча беше изграден оддел за преработка на потрошено нуклеарно гориво, две години подоцна беше изграден РБ реакторот за преработка на тешка вода, а во 1959 година беше инсталиран советскиот реактор РА кој можеше да користи 80 проценти збогатен ураниум У-235.
Тешка вода и високо збогатен ураниум за двата реактори биле набавени во Москва.
Соединетите Американски Држави, исто така, од своја страна, ја поддржале оваа програма.
[caption id="attachment_1160071" align="alignnone" width="1850"]
Тито и Ранковиќ го пуштиле во употреба реакторот РБ во Винча во 1958 година.[/caption]
Тој став еволуираше од првично отфрлање до подоцнежна поддршка. Во својот Меморандум 18, направен на 17 февруари 1949 година, од страна на Одделот за политичко планирање под раководство на Џорџ Кенан, во точка 4 е изрично наведено дека „стоките наведени од Комисијата за атомска енергија, се разбира, не треба да бидат одобрени за испорака кон Југославија“.
Неколку години подоцна, Стејт департментот во својот Меморандум од 11 март 1954 година забележа дека „неколку одобрени елементи од областа на атомската енергија беа извезени во Југославија“.
Иако југословенските научници се концентрираа на истражувањето на плутониум, тие не заостанаа ниту зад истражувањето за ураниум.
Најблизок сојузник на Југославија во 1950-тите во развојот на оваа програма беше Норвешка, земја која имаше многу напредна програма за нуклеарно истражување, од почетокот, исто така, водена од воени причини. Норвешка беше членка на НАТО, па преку неа се вршеше трансфер на воена технологија во Југославија, но и преку други земји членки.
Водач на норвешката нуклеарна програма беше Гунар Рандерс кој ја посети Винча во 1952 година. Рандерс подоцна беше помошник генерален секретар на НАТО задолжен за наука пет години (1968-1973). Неколку години потоа, Рандерс одржуваше комуникација со југословенските претставници и научници во врска со развојот на југословенската нуклеарна програма.
[caption id="attachment_1160070" align="alignnone" width="1840"]
Гунар Рандерс, претставник на компанијата „Џенерал електрик Норвешка“, со генералниот секретар на ОН, Даг Хамарскјолд, на меѓународната конференција за мирно користење на атомската енергија во Женева во 1955 година.[/caption]
Во 1950-тите, југословенските научници поминаа долго време во Институтот за нуклеарна енергија во Кјелер, истражувајќи хемиски процеси поврзани со плутониумот. Истата година, југословенскиот физичар Драгослав Поповиќ заминал на двегодишен студиски престој во Кјелер.
Југославија се подготвуваше да изгради специјални погони со норвешка опрема, за која се преговараше од средината на 1950-тите.
За ова неколку пати се допишувале југословенскиот државен потсекретар Слободан Накиќеновиќ и Гунар Рандерс. Склучен е договор и со норвешката компанија НОРАТА за изградба на нуклеарни постројки.
Тоа не се случи бидејќи Тито ги смени приоритетите во 1960-тите.
Има неколку објаснувања за неговиот потег, а некои од нив се дека тој сметал дека нуклеарните истражувања треба повеќе да се фокусираат на цивилна употреба, а помалку на оружје, дека инвестициите се големи, а постигнатите резултати се сè уште ограничени.
Сепак, стратешките причини беа подоминантни.
Атомски социјализам
Нормализацијата и промената на односите на Југославија со Советскиот Сојуз вклучуваа чекори поврзани со нуклеарната енергија.
Во телеграмата испратена од американската амбасада од Лондон на 19 мај 1955 година, е посочено дека за нуклеарните прашања може да се разговара и за време на претстојната конференција на југословенските и советските претставници.
„СССР ќе и понуди на Југославија атомска енергија за мирна употреба и ќе се обиде да добие од Југославија за возврат начелна согласност за неутрална Германија или, барем, за советскиот предлог за разоружување“, забележува американската амбасада, наведувајќи дека „оваа информација е добиена од Ричард Ловентал од Лондон Обсервер кој наведува дека тоа доаѓа од сериозен извор во советската орбита кој однапред знае за што ќе се разговара за време на советската посета на Белград“.
[caption id="attachment_1160069" align="alignnone" width="1835"]
Посета на Винча во 1955 година: Тито, Павле Савиќ, Едвард Кардељ и Иван Гошњак[/caption]
Коментирајќи ги овие најави во телеграма, претставникот на амбасадата наведува дека Советите имаат намера да градат нуклеарни реактори во земјите од советско-кинескиот блок, но дека имаат и „скриени желби“ да понудат слична помош на земјите надвор од нивната „орбита“.
Таква понуда ќе им биде дадена на Југословените кои веруваат дека атомската енергија ќе ја одбележи „ерата на социјализмот“ и кои се силно посветени на принципите на меѓународната соработка во овие прашања како помош за сопствената агенда.
Белград никогаш не бил јасен за „германското прашање“, се наведува во телеграмата, но во последните месеци е за обединета и неутрална Германија и се заклучува дека „советскиот и југословенскиот лидер веројатно можат да најдат заеднички јазик и за двете поставени прашања и да издадат соопштение за согласност за основните принципи“.
Советски дизајн, американски ресурси
Таа понуда навистина дојде. Во анализата поднесена до американскиот претседател Двајт Ајзенхауер на 14 ноември 1956 година се наведува дека уште во септември 1955 година, Советите понудиле технички спецификации за техничка помош за изградба на реакторот.
„Југословенската влада ја прифати понудата и првичниот план беше тој реактор да се произведува во Југославија во согласност со советските дизајни и нацрти и дека само некои делови ќе бидат испорачани од Советска Русија доколку не можат да бидат произведени од локални научници, додека горивото за Реакторот е добиено од Советска Русија“, се наведува во информацијата, со дополнителен коментар дека планот „подоцна бил ревидиран бидејќи се чини дека југословенските научници и техничари нема да можат да ги произведат сите делови за реакторот што биле вклучени во првичниот договор.
[caption id="attachment_1160068" align="alignnone" width="1842"]
Тито и Хрушчов во Белград во 1955 г.[/caption]
По овој договор со советската страна, Американците, од своја страна, при посетата на помошникот државен секретар Роберт Марфи на Белград во септември 1955 година, предложиле и свои идеи за соработка на полето на користење на атомската енергија за мирољубиви цели.
Оваа идеја била прифатена од југословенската влада, која предложила соработката да започне со геолошки истражувања на ресурсите потребни за фисиони материјали.
Друг договор што бил постигнат, а потоа веднаш исполнет од американската влада, бил прифаќањето на југословенски експерти да работат во Институтот Аргон.
Овој институт беше најпознатиот институт за физика во САД, кој се занимаваше со истражување на акцелератори и други средства неопходни за развој на нуклеарната технологија. Се наоѓа во државата Илиноис.
Пречки во врските
По периодот на Ајзенхауер во САД, до 1960 година, програмата за воена помош на Југославија беше прекината, бидејќи стана премногу контроверзна за американската јавност и политичарите зошто САД воено помагаат на комунистичка земја и земја која веќе се приклучи на Движењето на неврзаните.
Со смената на Александар Ранковиќ, нуклеарната програма доживува нов удар.
[caption id="attachment_1160067" align="alignnone" width="1837"]
Поштенски марки 1960 година.[/caption]
Ранковиќ до неговиот политички крај беше шеф на Југословенската комисија за нуклеарна енергија. Една од гласините што во тоа време кружеше меѓу дипломатите во Белград беше онаа што го поврзуваше неговиот пад со евентуалното производство на атомска бомба.
Наводно, Ранковиќ сакал да направи атомска бомба за Државна безбедност, а не за Југославија.
Во екот на трката за нуклеарно вооружување, кон крајот на 1950-тите и раните 1960-ти за време на „кубанската ракетна криза“, Балканот стана предмет на нуклеарни размислувања за можни конфронтации меѓу САД и СССР.
Во средината на мај 1959 година, советскиот лидер Никита Хрушчов остана во Албанија десет дена, од 25 мај до 4 јуни 1959 година.
За време на таа долга посета, Хрушчов предложи Балканот да биде зона без нуклеарно оружје, со што ја продолжи тогашната Советска кампања против планираното американско распоредување на американски ракети во европските членки на НАТО.
Во својот говор во Тирана, Хрушчов најотворено им се закани на земјите на НАТО, особено на Грција, Италија и Турција.
„Ако Грција тргне по тој опасен пат, советската и албанската влада ќе бидат обврзани да се договорат за инсталирање ракетни бази на албанска територија кои ќе бидат насочени кон Грција и Италија.“
Во друга изјава, тој истакнува дека ракетите може да бидат инсталирани и во Бугарија.
[caption id="attachment_1160066" align="alignnone" width="1832"]
Еден од водачите на советската нуклеарна програма, Јулиј Харитон, веднаш до првата советска атомска бомба RDS-1[/caption]
Како алтернатива на тоа сценарио, во својот говор во Тирана на 26 мај, Хрушчов предложи Балканот да биде зона без атомско оружје.
Слични предлози имаа и бугарскиот премиер Југов и романскиот премиер Стоица, а полскиот министер за надворешни работи Рапаки една година претходно презентираше план за Централна Европа како зона без нуклеарно оружје.
Хрушчов во своите говори зборуваше само за „Балканска зона“, но имплицираше дека таа треба да се прошири и во Италија.
Во говорот на 30 мај изјави дека таа треба да ги опфати Балканскиот Полуостров и Медитеранот.
За време на оваа посета Хрушчов индиректно се осврна на Југославија, а тоа беше особено направено во заедничката изјава каде беше наведено дека „ревизионистите се закана за социјалистичкиот табор и за меѓународното комунистичко движење“.
Тој ја пофали албанската партија за нејзината доследна борба против „предавниците кои отстапуваат од марксистичко-ленинистичките теории“.
По повод оваа посета, ЦИА истакнува дека се шират гласини дека Хрушчов се сретнал и со Тито, но „таа средба никогаш не се случила“.
Втор бран
Сепак, пресвртот во политиката беше само привремен. Катализаторот за нов моментум избувна на 18 мај 1974 година, кога Индија, во ривалство со Југославија за лидерство во Движењето на неврзаните, го изврши својот прв нуклеарен тест.
Неполн месец подоцна се одржа состанок во Генералштабот на ЈНА, каде што највисокото армиско раководство ги информираше југословенските научници дека југословенската нуклеарна програма ќе продолжи и ќе се прошири.
Од директорите на Институтот беше побарано да дадат списоци со имиња на научници кои ќе бидат вклучени во проектите. Сите учесници на состанокот потпишаа обврска никому да не кажуваат за темата на разговорот, а особено да не ги информираат функционерите на републичко ниво.
[caption id="attachment_1160065" align="alignnone" width="1827"]
Индира Ганди на местото на првото тестирање на нуклеарна бомба во Индија „Насмеан Буда“, 17 мај 1974 година[/caption]
Никој не можеше да претпостави дека програмата ќе биде обновена во 1974 година.
Западното разузнавање почна да бара можни извори. Имаше списание што го имаше како издавачка Воено-техничката комисија, но беше тешко да се најде, бидејќи излегуваше во мал тираж.
Во некои меѓународни библиотеки, тие сепак стигнаа до него. Заклучиле дека има поделба на работата меѓу Загреб, Љубљана и Белград. Најголем дел од активностите биле спроведени во Винча. Винча истражувал плутониум, а Загреб нуклеарна технологија.
Повеќето материјали во Винча биле од советско потекло, вклучувајќи го и истражувачкиот реактор. Имало посебна програма во силите на АБХ, но беше ориентирана кон одбрана.
Раѓањето на Кршко
Југославија одлучи да ја изгради својата прва нуклеарна централа.
За овој голем технолошки потфат, на Југославија ѝ беа потребни, покрај финансиските средства, и западна технологија.
Средствата беа обезбедени од германскиот фонд за компензација според Бриоснкиот Договор Тито-Брант, а се очекуваше и технолошка поддршка од Америка.
Во писмото упатено до претседателот Картер, потпретседателот Волтер Мондејл, пред турнејата, која вклучуваше посета на Белград, поднесе план за разговорите.
Во тој план, покрај нагласувањето дека целта на посетата е „да се убедат претседателот Тито и водечките луѓе на неговата влада во вашата целосна поддршка за независноста, суверенитет и територијален интегритет на Југославија“, со очекување дека „Југославија мора да ги почитува нашите интереси во мултилатерални и билатерални односи, ако нашите односи напредуваат“, на разговорите во Белград е закажано и прашањето за договорот за нуклеарната централа Кршко.
[caption id="attachment_1160064" align="alignnone" width="1832"]
Нуклеарната централа Кршко[/caption]
„За време на посетата се надеваме дека ќе постигнеме задоволително решение за најтешкото прашање во нашите билатерални односи - дозволата за извоз на Вестингхаус - за нуклеарниот реактор за Југославија. Се надеваме дека Југословените ќе обезбедат се што е потребно за преработка и складирање на горивото. Ќе нагласам дека сакаме да обезбедиме снабдување со гориво и опрема со преземање на сите чекори за да се избегне понатамошна трговија со нуклеарен материјал. Ќе потврдам дека Југославија ќе биде добредојдена да се приклучи на нуклеарниот круг на развојни напори“, напиша Мондејл.
Картер со своја рака додава дека на Тито треба да му се каже дека тоа е „мултинационална грижа“ и го одобри нацртот на неговиот потпретседател.
За време на посетата на Мондејл на 17 мај 1977 година, американската амбасада во Белград извести дека портпаролот на југословенското Министерство за надворешни работи на прес-конференција изјавил дека „Посетата на потпретседателот Мондејл ќе придонесе за решавање на проблемот со Кршко“.
Трговија со нуклеарен материјал
Во следните неколку месеци ова ќе биде постојана тема во американско-југословенските односи. Амбасадорот Иглебергер од Белград го пренесе своето лично мислење пред посетата на Кардељ на Вашингтон, во кое истакна дека е потребно посебно внимание за „спречување на трговијата со нуклеарен материјал и прашањето за Кршко“.
Американската страна сепак беше воздржана и покрај оценката дека „перспективите за продолжување на добрите односи се одлични".
Стејт департментот заклучи дека Соединетите држави „не се подготвени да влезат во преговори со југословенската влада за одобрување на САД на правата во врска со горивото за нуклеарната централа Кршко пред Конгресот и извршната власт да воспостават јасна политика за увоз-извоз на нуклеарно оружје, се надеваме дека до крајот на ноември“.
[caption id="attachment_1160063" align="alignnone" width="1832"]
Нуклеарната централа Кршко[/caption]
„За Кардељ се смета дека тој може да биде „конечниот судија“ за исполнување на американските барања, па затоа предлагаме целосно да му бидат претставени „целите за ограничување на трговијата со нуклеарни материјали, нагласувајќи дека не сакаме да се скрати ги исклучи (како и другите земји во развој) од користење нуклеарна технологија. Ние треба да ги подготвиме наш предлог за прелиминарни разговори оваа есен, додека вистинските преговори треба да започнат на почетокот на 1978 година. Тоа треба да ни даде време да го решиме ова прашање пред посетата на Тито во пролетта 1978 година“, препорача Стејт департментот во меморандумот подготвен од Питер Тарноф.
Бомба во Белград, Сараевска логистика
Нуклеарната програма доби нов поттик во 1982 година, кога беа формулирани две нуклеарни програми, А и Б.
Воената нуклеарна програма беше програма А, а цивилната програма Б. Иако имаа различни цели, и двете беа многу тесно поврзани.
Во оценките на западните експерти, како и во историската анализа на развојот на југословенската нуклеарна програма, која е направена за потребите на НАТО, се смета дека програмата Б требало да обезбеди фисионен материјал за атомска бомба.
Неговите 11 проекти за цивилна употреба вклучуваат создавање на реактори за производство на плутониум, производство на ураниум, производство на тешка вода.
Програмата А вклучуваше развој на високоексплозивен пакет за бомба од типот на имплозија, производство на нуклеарни компоненти за бомбата, вклучително и извор на неутрони за иницирање на реакцијата, спроведување на експерименти со сите компоненти освен нуклеарниот експлозив, компјутерско моделирање на нуклеарниот процес за различни конфигурации на бомби и студии на различни аспекти на тестирање на подземни бомби.
Двете програми се поврзани со тогашниот сојузен секретар за одбрана, адмирал Бранко Мамула.
[caption id="attachment_1160061" align="alignnone" width="1835"]
Бранко Мамула[/caption]
“Оперативната одговорност за надзорот на програмите А и Б ја имаше нуклеарниот оддел на Воено-техничкиот институт, кој беше предводен од полковник, дипломиран хемичар од Универзитетот во Загреб, кој во текот на целиот проект ја имаше улогата на генералот Лесли Гроувс од Проектот Менхетен - проектот што ја разви американската нуклеарна бомба. Неговото име ми е познато. Разговаравме по телефон во напредната фаза на неговата тешка болест.“
Дури и самите научници не ги знаеле вистинските цели на нивното истражување.
Тим од осум физичари и инженери од институтот „Руѓер Бошковиќ“ бил директно вклучен во проектот, иако само двајца знаеле која е вистинската цел. Најголем дел од истражувањата за воената програма биле концентрирани во Белград, но задачите биле поделени. Во Загреб, на пример, развиле неутронски извори за бомбата.
Најважниот економски столб на овие проекти беше сараевската компанија „Енергоинвест“, а нејзиниот Институт за топлинска и нуклеарна енергија беше носител на проектот за развој на производството на тешка вода.
Надзорот над управувањето и организацијата на програмата Б беше „откачен“ од федералните власти директно на „Енергоинвест“, тогаш најголемата компанија во Босна и Херцеговина. Вработуваше околу 50.000 работници, а во нуклеарниот свет оваа компанија беше позната како производител на многу компоненти за советскиот нуклеарен реактор RBMK.
Нуклеарната програма имаше и политички импликации, па политичкиот врв беше дизајниран според потребите на оваа програма.
Вклучувањето на „Енергоинвест“ во овој потфат имаше и пошироки политички ефекти.
Компанијата стана столб на економската структура на републиката, а потпирајќи се на неа автоматски создаде нова политичка ситуација.
[caption id="attachment_1160060" align="alignnone" width="1815"]
Бранко Микулиќ[/caption]
По промоцијата на „Енергоинвест“ следеше и промоцијата на Бранко Микулиќ на сојузно ниво, па тоа беше причина за падот на владата на Милка Планинц.
Микулиќ дојде на позицијата претседател на сојузната влада како гарант дека идеите за нова и поамбициозна нуклеарна програма во Босна и Херцеговина ќе се спроведуваат без никакви пречки. Неговата кариера на сојузно ниво во СФРЈ траеше колку и почетокот на нуклеарната програма.
Во јули 1987 година, во Белград се одржа состанок на високо ниво на кој беше објавено дека програмата А завршува.
Малку подоцна паѓа владата на Бранко Микулиќ, а во земјава расте антинуклеарната кампања.
Три години подоцна, со усвојувањето на федералниот закон со кој се забранува понатамошна изградба на нуклеарни централи, заврши и програмата Б.
Улогата на Доланц
За тоа како завршила таа програма сведочеше Стане Доланц, поранешниот прв кандидат за наследник на Тито и долгогодишен шеф на југословенските тајни служби, сведочејќи дека тој го раширил „сонот за атомска бомба“ пред словенечкиот новинар Јако Копривац.
„Стане Доланц во еден од првите разговори со мене веќе рече дека нема да можеме да снимиме некои работи, некои настани, бидејќи се државна тајна и затоа е должен да молчи“, опишува Копривц.
[caption id="attachment_1160059" align="alignnone" width="1825"]
Стане Доланц[/caption]
„Како пример - во доверба - ми го спомна Попит и неговата акција против развојот на сопствената југословенска атомска бомба, односно атомско оружје. Франс Попит, која тогаш беше претседател на словенечкото претседателство, доби строго доверливо навестување од најодговорните претставници на Љубљанскиот институт „Јожеф Стефан“ дека југословенската армија им нарачува проекти кои во крајниот исход би можеле да доведат до создавање атомска бомба. Попит веднаш за тоа го известил Доланц, кој го алармирал во Белград. Како член на колективниот државен врв, немал информации за тоа, што значело дека некој надвор од уставно назначеното раководство или со знаење само на некои членови на Претседателството, самоволно спроведува план од првокласна и судбинска важност за позицијата и безбедноста на државата. Како што добро разбрав, Доланц изнуди свикување на вонредна седница на Претседателството на која по драматична расправа највисоките претставници на ЈНА, додуша, категорично негираа дека такво нешто се прави во армијата. Но, и покрај ова, Претседателството на СФРЈ донесе одлука со која недвосмислено се забрани производството на Југословенска нуклеарна бомба. Се разбира, може нашироко да се шпекулира за тоа што се случувало во последните години од постоењето на Југославија во врска со идејата за југословенска бомба и што би се случило доколку југословенската армија има таква бомба? Доланц за аферата поврзана со атомската бомба им раскажал на неговиот наследник во Претседателството на СФРЈ, д-р Јанез Дрновшек и д-р Цирило Рибичиќ, кој беше претседател на Словенечкиот Сојуз на комунисти на крајот на 1980-тите. И двајцата подоцна ја објавија оваа информација. Затоа и ја забележав приказната, можеби малку подетално, иако не целосно“.
Во секој случај, ова последователно објаснува зошто словенечките медиуми, а особено тогаш многу популарната „Младина“, поведоа во откривањето нови информации за овој проект, истовремено безмилосно напаѓајќи го тогашниот сојузен секретар за национална одбрана Бранко Мамула, за кој се веруваше дека, во крајна линија, стои зад овој проект.
[caption id="attachment_1160058" align="alignnone" width="1837"]
Нуклеарната централа во Тиханге, Белгија[/caption]
Во анализата на НАТО, крајот на А програмата предизвикува двосмислени толкувања.
Најважното прашање е колкав напредок е постигнат пред крајот на проектот.
Според едно толкување, ова е направено поради недостигот на напредок во истражувањето и колку треба да се направи за резултатите од програмата да станат прифатливи за употреба денес.
Оценките на експертите на НАТО се дека југословенската нуклеарна програма никогаш немала итен карактер.
„Ова може да се види по нерамномерниот квалитет на научниците користени во програмата, умерените цели и датуми што беа поставени, како и отсуството на последици за неуспехот на програмата“, вели Вилијам Потер, еден од најдобрите западни експерти за југословенската нуклеарна програма од Институтот за меѓународни односи во Монтре (САД).
„Југословенската програма никогаш не била блиску до нуклеарните напори и резултати постигнати во Индија, Пакистан, Јужна Африка, Израел или дури и во Ирак. Програмата никогаш не била одредена од безбедносната неопходност како што беше во овие земји“.
