Еден сончев ден во Белград, автобусите застанаа пред Музејот на Југославија, импозантна зграда од средината на минатиот век во главниот град на Србија. Се појави толпа луѓе, некои носеа цвеќиња, а неколку го вееја старото знаме на земјата. Тие дојдоа да го посетат мавзолејот каде што се наоѓа гробот на Јосип Броз Тито, основачот на социјалистичка Југославија.
Многумина од посетителите израснаа во стариот систем и дојдоа да го прослават роденденот на диктаторот, кој беше голем национален празник пред распадот на Југославија. Некои припаѓале на екстремно левичарски политички партии и носеле кичести маици и транспаренти, пишува The Guardian.
„Беше одлично време. Сите се сакаа“
Но, имаше и неколку помлади луѓе. На скалите пред специјалната изложба која ги прикажува годините на Тито преку плакати, уметнички дела, артефакти и снимени сеќавања на „обичните луѓе“, стоеше 18-годишниот Милош Томчиќ облечен во капа и шал на пионер на југословенското социјалистичко младинско движење.
„Сакав да видам слика од тоа време“, одговори тој на прашањето зошто дошол.
"Тоа беше одлично време. Сите се сакаа". Дали се сметаш за Србин или Југословен? "Југословен. Мајка ми е Србинка, татко ми е Црногорец, баба ми е Хрватка. Всушност, моето семејство е од цела Југославија", одговори без двоумење.
Социјалистичка Федеративна Република Југославија, составена од шест републики - Србија, Хрватска, Босна и Херцеговина, Словенија, Црна Гора и Северна Македонија, плус тогашните автономни региони Косово и Војводина - беше основана од Тито во 1945 година.
Мнозинството Срби сметаат дека распадот на Југославија бил лош
Титовата држава имаше за цел да ги обедини различните етнички и верски групи во регионот под слоганот „братство и единство“. Растечкиот национализам по неговата смрт во 1980 година доведе до колапс на државата во 1992 година и крвавите југословенски војни во 1990-тите.
Заедничката приказна во тие години беше дека Тито речиси половина век принудувал различни народи да живеат заедно против нивните желби. Но, 30 години подоцна, многумина сè уште имаат длабока наклонетост кон земјата која повеќе не постои и жалат за нејзината смрт.
Во Србија, 81 отсто од испитаниците велат дека поделбата била лоша за нивната земја.
Во Босна и Херцеговина, која отсекогаш била најмултикултурна од сите републики, 77% го делат ова мислење.
Дури и во Словенија, која беше првата земја од поранешна Југославија која влезе во Европската унија и која се смета за „најуспешна“, 45 отсто од испитаниците се уште велат дека поделбата била штетна.
Не е чудно што само 10% од населението во Косово, кое немаше целосна независност во Југославија, жали за распадот.
Преферирањето на стариот систем често се нарекува Југоносталгија. Но, Лариса Куртовиќ, политички антрополог од Сараево, која го проучува постјугословенскиот идентитет во Босна, е претпазлива за терминот: „Носталгија подразбира еден вид меланхолија или копнеж“.
Секако дека постои, има бројни ресторани и куќи за гости низ регионот, како што е познатото Кафе Тито во Сараево, украсено со кич сувенири и претставува розова глетка на таа ера. Но Куртовиќ вели дека има и движење на помлади луѓе кои покритички гледаат на тој период, оценувајќи ги неговите позитивни и негативни страни.
„Постои големо разбирање за социјалистичкиот период, кој е поврзан со економскиот раст и огромните подобрувања на животниот стандард“, вели Куртовиќ, додавајќи дека „неисполнетите ветувања“ на југословенскиот проект бледи во споредба со национализмот и насилството што следеа. Повеќето земји од поранешна Југославија доживеаја огромен економски пад по војните и сè уште страдаат од силен одлив на мозоци.
Закочен влез во ЕУ на повеќето поранешни членки на Југославија
Босна и Србија се особено погодени од политичките конфликти, а нивните некогаш утопистички бруталистички станбени населби и пруги изградени во Југославија пропаѓаат.
Иако Хрватска и Словенија најдоа релативна стабилност како членки на ЕУ, пристапот на други земји е закочен и преговорите не се реализираа, оставајќи многумина во сомнеж дали некогаш ќе се приклучат на Унијата.
Во овој контекст, некои се прашуваат дали минатото може да содржи решенија за иднината.
Куртовиќ ги наведува движењата за работнички права кои се појавија во Босна во последната деценија, а се засновани на стариот југословенски социјалистички модел на самоорганизирање на работниците.
„Тој систем беше многу специфичен за Југославија“, вели таа, објаснувајќи ја неговата разлика од сталинистичката државна сопственост на индустријата.
Иако Југославија беше еднопартиска држава, имаше јасни разлики во споредба со другите земји зад Железната завеса.
Тито го основаше Движењето на неврзаните и одржуваше избалансирани односи меѓу Западот и СССР, а граѓаните на Југославија можеа да патуваат во двата региона. Силата на стариот југословенски пасош ја споменуваат многумина кои го посетуваат гробот на Тито, а на кои сега им треба виза за влез во повеќето земји.
Друга вообичаена тема што Куртовиќ ја посочува е губењето на статусот и перцепцијата дека луѓето од релативно голема и угледна земја се преселиле во многу помалку важни земји.
Георге Пералоц е роден во Северна Македонија во 1989 година, но сега живее во Бангкок.
„Секогаш кога имам контакт со бирократијата овде, како отворање банкарска сметка, никогаш не можам да ја најдам Северна Македонија во мојот систем, но можам да ја најдам Југославија“, вели Пералоц, продолжувајќи:
„Ако ме прашувате мене, сепак би можеле да имаме корист од федерација, не мора да е Југославија, затоа што ние сами сме толку мали и безначајни“.
Тој верува дека таквите чувства се вообичаени меѓу луѓето на негова возраст, кои навистина никогаш не живееле под стариот систем.
„Целата наша инфраструктура е од тој период, а сега се распаѓа“, додава Пералоц.
Хор на 29 ноември од Виена
Исто така, постојат движења кои го преиспитуваат антифашистичкото и антинационалистичкото наследство на регионот, кое војните го ревидираа или се обидоа да го избришат. Се создадоа хорови кои пеат стари партизански песни, како на Балканот, така и во дијаспората.
Во Виена функционира хорот „29 Ноември“, именуван по датумот на основањето на Југославија, кој го сочинуваат членови од сите земји на поранешна Југославија.
Неговата првична цел беше да го оспори национализмот што растеше во дијаспората за време и по војните. Југословенските работнички клубови, каде што луѓето порано се состануваа за да пијат кафе, да разговараат и да играат шах, станаа сегрегирани по националност.
Членовите на хорот се облечени во црвени и сини јакни со ѕвезди кои се однесуваат на старото југословенско знаме, но избегнуваат да пеат песни поврзани со Комунистичката партија или да го слават Тито.
„Тоа е свесна одлука бидејќи знаеме дека се случува глорификација, што е проблематично“, вели диригентот Јана Долецки, која по потекло е од Хрватска, а се преселила во Виена во 2013 година.
“Освен тоа, навистина немаа добри песни“, низ смеа изјави Јана.
Наместо тоа, членовите внимателно избираат мелодии за кои веруваат дека можат да се применат на актуелните политички трендови како што се порастот на национализмот и популизмот.
„Се обидуваме да се држиме настрана од историскиот ревизионизам. Можете да го славите минатото, секогаш велејќи дека порано било подобро, но не размислувајќи што всушност значи „подобро““, изјави Јана за „Гардијан“.
Хорот им помогна на некои членови да истражат чувствителен период од историјата. Марко Марковиќ, кој е роден во Белград, но пораснал во Виена, вели дека неговото семејство одбило да разговара со него за војните кога тој бил дете.
„Беше премногу комплицирано за седумгодишно дете, или барем така мислеа. Така, секогаш имав чувство дека историјата на местото од каде што дојдов е всушност табу тема“, се сеќава Марко.
Кога го открил хорот, почувствувал дека конечно може да „закрпи некои дупки“.
Југоносталгија на Инстаграм
Интернетот, исто така, им овозможува на луѓето повторно да откријат занемарени аспекти на нивното наследство. Неколку популарни профили на Инстаграм го споредуваат мебелот, бруталистичката архитектура и графичкиот дизајн од тој период.
Петер Корчнак, кој порасна во тогашна Чехословачка, го започна подкастот “Сеќавање на Југославија“ во 2020 година.
„Кога растев, Југославија ми изгледаше како рај“, вели Корчнак, објаснувајќи дека многу луѓе побегнале од чехословачкиот режим во Југославија.
Истото често го правеа и дисидентите од другите комунистички земји, како Романија од времето на Чаушеску.
„Го гледавме насилниот распад на Југославија, а јас бев сведок на мирното распаѓање на мојата земја. Почнав да барам сличности, да ги споредувам двете. И едноставно станав фасциниран од тоа“, вели Корчнак.
Тој бил изненаден од емотивните изливи на некои слушатели:
„Најдобриот коментар што го слушнав беше дека тоа беше како јавен сервис. Многу луѓе велеа: „Долго време се срамев дури и да помислам на зборот Југославија. Некои го кажаа тоа беше дури и како терапија“.
За Корчнак, впечатлива е наклонетоста што многу поранешни Југословени ја имаат кон стариот систем.
„Може да слушнете постари луѓе во Словачка како велат: „Ох, тогаш работите беа поевтини“, но главно сите продолжија понатаму. Но, во поранешна Југославија, тоа некако се трансформираше во нешто друго“.
Југославија ги прогонуваше хомосексуалците, политичките неистомисленици...
Сепак, некои се покритични кон она што го гледаат како прекумерна романтизација на периодот. Семејството на Арнела Ишериќ е од Босна и побегнало во САД, каде што пораснала за време на војната.
„Како дете имав впечаток дека Југославија е најубавото време и дека сè е хармонично. Но, кога пораснав, сфатив дека има работи што не ги сакам“, вели Арнела, наведувајќи го недостатокот на ЛГБТ права и прогонот на политичките неистомисленици. Сепак, вели дека сè уште може да се идентификува со духот на Југославија.
„Кога патувам во други делови од регионот, како Црна Гора или Хрватска, секогаш се чувствувам како да сум поврзана со луѓето. Го зборувам нивниот јазик и имаме слична култура“, објаснува Арнела.
Како што поминува времето и помладите се помалку директно погодени од траумата на војната, некои сметаат дека станува полесно да се анализира периодот.
„Речиси секој ден некој прашува дали може да не интервјуира за нивната дисертација за постјугословенскиот идентитет“, вели диригентот Долецки.
„Тоа беше социјална табу тема долго време“, се согласува Марковиќ и заклучува:
„Но оваа генерација го има луксузот да биде доволно далеку за да ги нема сите предрасуди и трауми што доаѓаат со неа. И мислам дека ова ќе се шири“.
Извор: Гардијан
Фото: Профи
