logo
logo
logo

Вечер тема

Како беше соборен Анте Марковиќ, последниот премиер на СФРЈ

Vecer | 28.11.2021

Како беше соборен Анте Марковиќ, последниот премиер на СФРЈ

Како беше соборен Анте Марковиќ, последниот премиер на СФРЈ?

Некогашната зграда на Сојузната влада на СФРЈ, сега зградата Палата Србија во Белград, има дури 65.000 квадратни метри, но тој декември 1991 година била речиси празна.

Покрај портирот, во неа имало само еден човек - последниот премиер на СФР Југославија, Анте Марковиќ.

На тој ден, новинарот Горан Милиќ дојде во зградата на тогашниот Сојузен извршен совет (СИВ), седиштето на југословенската влада, која веќе започна со вооружени конфликти во некои од републиките што ја сочинуваа.

Се подготвуваше сојузниот буџет за следната година, но премиерот, најпознат по економските реформи со кои „го бранеше динарот и им донесе на Југословените плата од 1.000 германски марки“ - не учествуваше во нејзината работа.

„Дури 80 отсто од тој буџет (поранешен претседател на СР Југославија и Србија) индиректно бил наменет од Слободан Милошевиќ за финансирање на Југословенската народна армија (ЈНА), изјави Милиќ за Би-Би-Си.

„Марковиќ остро му се спротивстави бидејќи беше против војната и распадот на Југославија.

Човекот, кого многумина и денес го споменуваат како последна бариера за зачувување на Југославија, тогаш му сварил кафе, се сеќава Милиќ, „затоа што немало кој друг“.

[caption id="attachment_981870" align="alignnone" width="819"] Анте Марковиќ со СИВ[/caption]

Првите повеќепартиски избори во југословенските републики во 1990 година ги отфрлија соништата за опстанок на федерацијата, а заедничките институции на сојузната држава речиси и да не постоеја - малкумина од новите националистички лидери сакаа наднационален премиер.

Сепак, Марковиќ му рекол на Милиќ дека нема да ја напушти политичката фотелја „дури и да го носат наопаку“.

Не поминаа ни 15 дена од нивната средба, а Анте Марковиќ поднесе оставка.

Тој на 20 декември на прес-конференција им го врати мандатот на граѓаните, предупредувајќи дека во Југославија повеќе не постои државен орган на кој би можел да поднесе оставка.

„Отсекогаш сум бил доследен за мирот и демократијата и против војната, и затоа е неприфатливо за мене да предлагам буџет за војна, а тоа не можам и нема да го сторам“, изјави тој за новинарите.

Џефри Сакс, еден од најпознатите современи економисти во светот, сè уште живо се сеќава на тие одлуки.

„Ме импресионираше како убав, пристоен и посветен човек на стабилизацијата и реформите на Југославија“, изјави Сакс, советник на Марковиќ од 1989 година, за Би-Би-Си на српски.

„Го запознав во 1991 година, во последните денови на федеративна Југославија. Тоа беше многу тажен момент за него“.

[caption id="attachment_981877" align="alignnone" width="800"] Џефри Сакс[/caption]

За оставката на Марковиќ денеска се разговара на економските и политичките катедри на Универзитетот Колумбија во Њујорк и Универзитетот Џон Хопкинс во Балтимор - главни предавачи на овие факултети се неговите поранешни советници.

Набргу откако Марковиќ, учесник во Народноослободителната борба (НОБ) во Втората светска војна и долгогодишен бизнисмен, стана премиер на Југославија во 1989 година, Џефри Сакс стана негов советник.

Тој му помогна „да смисли програма за економски реформи“, план по кој Марковиќ ќе остане запаметен, изјави американскиот економист за Би-Би-Си.

„Се сретнавме за време на моите посети на Белград, од септември до декември 1989 година“, рече Сакс, познат и како советник на неколку генерални секретари на Обединетите нации, а сега професор на Универзитетот Колумбија.

Првите впечатоци од тие посети на Југославија во текот на есента и зимата, Сакс ги презентираше во една статија за Вашингтон пост во декември 1989 година.

„Југославија е еден од најтешките предизвици за политичка и економска трансформација во Источна Европа“, напиша тој тогаш.

„Во последните месеци се чинеше дека опстанокот на самата нација е во прашање, бидејќи тенденциите кон поделба на републиките се зголемија под товарот на економскиот колапс.

На помош дојде и американскиот економист Стив Хенки, денес професор по применета економија на Универзитетот Џон Хопкинс во Балтимор.

„Првото нешто што ви паѓа на ум кога го спомнувате Анте Марковиќ е дека тој беше многу бистар, чесен политичар“, изјави Хенки за Би-Би-Си на српски.

„За разлика од повеќето југословенски политичари, тој беше сигурен играч со интегритет“.

Хенки лично го советувал вицепремиерот на Марковиќ Живко Прегл, кога, како што вели, првпат се сретнал на вечера во Виена во 1989 година.

„Прегл ме покани да му бидам советник“, се сеќава Ханки.

„Реков дека сум воздржан, бидејќи бев класичен либерал, економист на слободен пазар, а Прегл беше водач на Сојузот на комунистите на Југославија.“

Прегл го изненади, велејќи дека „неговата репутација е токму причината поради која го нарекува советник“.

„Тој рече дека сака да спроведе реформи на слободниот пазар и дека не сака разводнети совети.

Хенки, вели тој, се согласил само доколку Прегл го распушти Сојузот на комунистите на Југославија.

„Како побогу ќе го направам тоа?“ – ми рече Прегл“, раскажува економистот.

„Претставив прецизен план за игра. Прегледот продолжи и Сојузот на комунистите на Југославија се распадна во јануари 1990 година“.

Економскиот план на Анте Марковиќ - плата од 1.000 марки

На југословенскиот премиер навистина му беше потребна помош, бидејќи во тоа време земјата имаше најголема инфлација во Европа и динарската криза.

Првото нешто што го направи Анте Марковиќ е деноминацијата на динарот, всушност промената на вредноста на валутата.

Така, во 1990 година со 10.000 динари беа отстранети четири нули и со овие економски реформи државата привремено излезе од кризата.

Инфлацијата од 56 падна на 2,4 отсто, а курсот на динарот се стабилизира и се врза за германската марка.

Еден динар тогаш вредел седум германски марки и бил единствената конвертибилна валута во Источна Европа.

„Тоа беше добра либерална програма која брзо почна да дава резултати, што го почувствуваа и граѓаните“, изјави за Би-Би-Си економистот Мијат Лакичевиќ.

Долговите се намалени, инфлацијата е поразена, фирмите се отвораат, платите пораснале“, посочува тој.

Просечната плата на Југословен достигна 1.000 германски марки.

Според Стив Хенки, Марковиќ ја промовирал приватизацијата како модел за она што подоцна ќе се нарече капитализам со човечки лик, односно транзиција од комунистичкиот систем, што ќе овозможи опстанок на југословенската економија, како и на самата земја.

Во тоа време, се сеќава Хенки, премиерот го нарече проблемот со имотот „првиот грев на социјалистичките општества“.

„Две години трпеливо ја подготвував таа програма и ги пресметав претпоставките.

„И кога почна, тогаш тие резултати беа постигнати брзо“, рече Анте Марковиќ во 2003 година на судењето за воени злосторства против Слободан Милошевиќ пред Хашкиот трибунал.

„Инфлацијата падна во рок од четири месеци. Тоа беше прв случај во социјалистичка земја“.

„Добра вечер Југославијо“

Иако за кратко време привремено ја извлече Југославија од економската криза, политичката беше многу понапорна.

Национализмот цветаше кај членовите на југословенската федерација, заедничките институции едвај функционираа, а државните медиуми беа подредени на интересите на нивните републики.

Токму од премиерската фотелја на Марковиќ произлезе идејата на југословенската телевизија Јутел, а за главен уредник е избран хрватскиот новинар Горан Милиќ.

Со зборовите „Добровечер, Југославијо“, во октомври 1990 година, на втората програма на Сараевската телевизија, Милиќ ги поздрави гледачите ширум земјата и Јутел почна да ја емитува програмата.

„Не го познавав Анте Марковиќ кога ме постави за уредник“, изјави Милиќ за Би-Би-Си.

„Но, разбрав што е неговата идеја - да слушам што има да каже федералната влада само еден час дневно насекаде во Југославија“.

Административното седиште на Јутел беше во Истра, финансискиот и правниот сектор во Белград, а редакцијата во Сараево.

„Јутел“ е создаден, објаснува Милиќ, во време кога националните телевизии емитуваа различни програми и „само прераскажуваа политичари“.

„Треба да разберете дека во тоа време, на пример, на државната телевизија во Белград не можеше да се слушне што конкретно зборуваше (хрватскиот претседател) Фрањо Туѓман.

„Никогаш не беше ослободен со тон, но новинарите и политичарите ги толкуваа неговите изјави, освен кога кажуваше нешто што ќе ги иритира луѓето во Србија“, тврди Милиќ.

Милиќ за Марковиќ вели дека бил „напреден и конструктивен човек“.

„Тој не се мешаше во мојата работа“, додаде тој.

Реформисти

Реформисти - вака кратко се вика партијата на Анте Марковиќ, која ја формираше во средината на 1990 година.

Целосното име беше Алијанса на реформските сили на Југославија, а економистот Мијат Лакиќевиќ вели дека најмногу го поддржувале космополитски и либерални луѓе кои биле против војната.

„Анте Марковиќ имаше фанови, јас бев на промоција на партијата“, вели Лакичевиќ.

„Имаше поддршка од еден, но сепак мал дел од интелектуалната елита.“

Сепак, на парламентарните избори во четирите сè уште југословенски републики, партијата на Марковиќ едвај освои пратеничко место - 16,1 отсто во Македонија, 14 отсто во Црна Гора и 8,98 отсто во Босна.

Најубедлив пораз е забележан во Србија - само 1,43 отсто од гласовите, наспроти Социјалистичката партија на Србија на Милошевиќ со 46,1 отсто.

По овој пораз, двата планови на Марковиќ, и економски и политички, почнаа да пропаѓаат.

„Ниту Слободан Милошевиќ, ниту Фрањо Туѓман не го сакаа тогашниот премиер на сојузната влада“, тврди Милиќ.

„Туѓман ми го кажа тоа.“

[caption id="attachment_981871" align="alignnone" width="827"] Слободан Милошевиќ и Фрањо Туѓаман[/caption]

Борисав Јовиќ, последниот претседател на СФРЈ, во интервју за Би-Би-Си во декември 2020 година изјави дека Милошевиќ му рекол дека една од темите на средбата со Фрањо Туѓман во Караѓорѓево, во март 1991 година, била разрешувањето на Анте Марковиќ.

„Имаше приговори за неговата работа и постоеше взаемна желба и на Туѓман и на Милошевиќ да го заменат Анте Марковиќ“, рече Јовиќ, кој почина во септември 2021 година, во необјавено интервју за Би-Би-Си.

Јовиќ во книгата “Последните денови на СФРЈ“ детално опиша како заедно со Милошевиќ смислиле план за отстранување на Марковиќ од политичката сцена.

Книгата беше користена како доказ во случајот против Милошевиќ од страна на обвинителството на Хашкиот трибунал.

„Цел ден го поминуваме на брод и на море (на Мљет) - на пат Вељко (Кадијевиќ, министер за одбрана на СФРЈ), Слоба (Милошевиќ) и јас со нашите семејства...“, наведува Јовиќ во книгата.

„Општиот заклучок е дека Анте Марковиќ за нас е неприфатлив и несигурен. Никој веќе не се сомнева дека тој е директен експонент на САД, решен да го урне системот и да ги отстрани од власт сите оние што мислат на социјализмот... Вељко го нарекува „ку... н грев““.

Тој додава дека напишал серија од три статии „Вистината за Анте Марковиќ“ и му ја испратил на Милошевиќ.

„Тој го објави во Политика. 5,6,7 ќе се објавуваат во продолженија под нечиј псевдоним“, напиша Јовиќ.

„Мораме да го разоткриеме затоа што народот е во голема заблуда кој е и што е. Многумина го гледаат како спасител“.

Според сведочењето на Марковиќ во Хашкиот трибунал, главната причина за неговата смена е договорот меѓу Милошевиќ и Туѓман за поделба на Босна и Херцеговина, на кој тој се спротивставил.

Поради обидот да не учествува во конфликтите на водечките политичари, Марковиќ беше остро нападнат и во Србија и во Хрватска.

„Да, бев сатанизиран од двете страни“, рече тој во Хаг.

Економистот Стив Хенки смета дека „Анте Марковиќ бил барем доволно паметен да го избегне атентатот“, иако „Борисав Јовиќ и Слободан Милошевиќ му ги уништиле економските реформи“.

Сива линија, понуда од Европската заедница

Во 1990 година на масата на Југославија се појави понудата на Европската заедница, денешна Европска Унија.

За Киро Глигоров, тогашниот член на тимот на Марковиќ, а подоцна и прв претседател на Македонија, тоа беше трошка надеж.

Тој во Хаг сведочеше дека понудата на Брисел била - инјекција од 5,5 милијарди долари за реформите на Марковиќ и сегашниот статус на Југославија како придружна членка на Европската заедница.

„Како што претставниците на Европската унија ни ја објаснија понудата на средбата, Туѓман беше првиот што зборуваше и рече дека не е подготвен да се откаже од илјадагодишниот сон на хрватскиот народ – Независна држава Хрватска – за било кој милијарди. Милошевиќ тогаш рече дека го интересира само Југославија како федерација“, рече Глигоров.

После тоа, вели Глигоров, претставниците на Европската заедница со жалење утврдиле дека ќе треба да ги известат надлежните во Брисел дека нема ништо од договорот и пристапот.

Борисав Јовиќ не го сметаше за грешка одбивањето на финансиска помош и статусот на придружна членка на Европската заедница.

„Наместо да не третираат како комунисти, тие ни понудија да не прогласат за демократи и да ја направат Југославија демократска земја. Што тогаш би значело дека одиме на избори, но дека ја менуваат власта како што сакаат, а ние не можевме да се согласиме на тоа“, изјави Јовиќ за Би-Би-Си на српски.

[caption id="attachment_981879" align="alignnone" width="800"] Борисав Јовиќ[/caption]

„Антивоен политичар во лошо време“

Реформите што Марковиќ се обиде да ги спроведе пропаднаа бидејќи ја немаше поддршката од тогаш водечките политичари во Југославија, но и во Европа, објаснува економистот Џефри Сакс.

„Се чинеше дека европските сили беа целосно незаинтересирани да ја поддржат Југославија во тој доцен период“, смета тој.

„Многумина во Европа очигледно сакаа да го видат крајот на земјата и нејзината поделба на држави наследници.“

Неговиот колега Стив Хенки виновниците ги гледа исклучиво во „неверодостојните, недоверливи и злонамерни југословенски политичари“.

„Ако неговите идеи за економски реформи не беа саботирани од Милошевиќ и многу други, Југославија сè уште ќе беше недопрена“, рече тој.

Горан Милиќ го опишува Марковиќ како „антивоен политичар во лошо време“, додека Мијат Лакичевиќ смета дека национализмот најмногу придонел за заминувањето на Марковиќ.

Повеќе од една деценија откако поднесе оставка и го заклучи кабинетот на последниот југословенски премиер, Анте Марковиќ сведочеше во Хаг против претседателот на СРЈ, Слободан Милошевиќ.

„Моите надлежности беа толку мали, а мојот личен ангажман беше обид да не одам на најлошото, да одам во војна. Не успеав најмногу благодарение на тебе“, му рече на Милошевиќ на суд.

(Вечер.мк виа)

© Vecer.mk, правата за текстот се на редакцијата

logo

Vecer.mk е прв македонски информативен портал, основан во 2004 година.

2004-2024 © Вечер, сите права задржани

Сите содржини и објави на vecer.mk се авторско право на редакцијата. Делумно или целосно преземање не е дозволено.

Develop & Design MAKSMEDIA LTD Skopje Copyright © 2004-2024. Vecer.mk