На крајот на Првата светска војна, по распадот на Австро-Унгарија, Јужните Словени беа обединети и имаше општ консензус дека тоа е добра идеја, но под каква структура да се организираат стана предмет на жестока дебата.
Се разбира, приказната е секогаш посложена од самото резиме, но би можеле да дефинираме како двете водечки, меѓусебно спротивставени идеи беа федерализмот и посилното (безусловно) обединување.
Во Хрватска, федерализмот беше силно застапен од Стјепан Радиќ, додека Светозар Прибичевиќ, хрватски Србин, сакаше многу поголема интеграција со Белград како центар на новата земја.
Конечно, на 1 декември 1918 година беше објавено Кралството на Србите, Хрватите и Словенците (СХС), на чело со кралот Петар I од династијата Караѓорѓевиќ.
Но, првиот „вистински“ југословенски крал всушност стана негов наследник во 1921 година, Александар I. Караѓорѓевиќ.
Обединување на Јужните Словени? Стабилност?
Не баш - СХС беше во криза од самиот почеток бидејќи Хрватска, која беше дел од Австро -Унгарија до крајот на Првата светска војна, воопшто не се согласи со унитаризмот, сеуште застапувајќи федерализам.
Александар I, пак, по доаѓањето на власт, го усвои т.н Видовдански устав (кој го легитимираше централистичкиот систем и ја направи Владата целосно зависна од монархот).
[caption id="attachment_959726" align="alignnone" width="800"]
Стјепан Радиќ и Светозар Прибичевиќ[/caption]
Неколку години по доаѓањето на власт на Александар I, кризата стана уште поголема кога Стјепан Радиќ го доби гореспоменатиот Светозар Прибичевиќ (кој направи политички пресврт) и сега обајцата вршеа притисок врз кралот, барајќи федерализација и децентрализација.
Во 1927 година, двајцата формираа Селско-демократска коалиција, која, како протест, одби да учествува во работата на Националното собрание во Белград додека не се смени политиката во земјата.
Масакр во Народното собрание во Белград
Ако Радиќ инсистираше на одбивањето да дојде во Народното собрание во Белград, целата историја на овие простори можеби ќе беше поинаква, но тој се појави на 30 јуни 1928 година.
Таму, имајќи ја предвид актуелната политичка криза, се случи очекуваната жестока расправија, а неговиот убиец седеше во собранието.
За време на жестока расправија, Пуниша Рашиќ отвори оган од пиштол. Ѓуро Басаришек и Павле Радиќ беа убиени, додека Иван Пернар, Иван Гранча и Стјепан Радиќ беа ранети.
Стјепан Радиќ почина на 8 август 1928 година како последица од повредите. Атентатот на тогашниот водечки хрватски политичар ја доведе земјата во политичка криза без преседан.
[caption id="attachment_959747" align="alignnone" width="880"]
Пукање во Собранието врз Стјепан Радиќ[/caption]
Пуниша Рачиќ, пак, во тоа време веќе беше „ветеран“ терорист.
Тој припаѓал на црногорската младинска емиграција во 1900-тите, организирана од Црна рака, воено-терористичка организација (која го подготви атентатот во Сараево во 1914 година).
Црна рака, чиј член беше Рачиќ, се обиде да го убие црногорскиот монарх Никола I. Петровиќ со терористички акции.
Рачиќ беше осуден од црногорскиот суд на две години во аферата за бомби (1908) и во аферата Колашин (1909) во отсуство на смрт со стрелање.
Рачиќ подоцна на судењето во Солун во 1917 година беше лажен сведок против членовите на Црна рака кои на крајот беа погубени (Драгутин Димитријевиќ Апис и други).
Оттогаш, тој има добри односи со српскиот водач Никола Пашиќ, кој, по создавањето на Кралството на Србите, Хрватите и Словенците, го ангажираше во бизнисот за разграничување со Албанија и во создавањето ограноци на Народната радикална партија во Косово. На Косово, Рачиќ наводно станал многу богат со ограбување јавни добра.
Како воопшто седеше таков човек во Националното собрание? Бидејќи во 1927 година беше избран за претставник на листата на НРС во Црна Гора.
По убиството на хрватските политичари во Белград, тој беше осуден на многу години затвор (но изворите велат дека имал многу удобен престој во затворот).
Некоја поконкретна „правда“ нема да го достигне до 1944 година. Имено, по влегувањето во Белград, партизаните го осудија на смрт во директен суд и го застрелаа.
6-то јануарска диктатура, СХС станува Југославија
Да се вратиме на атентатите во Националното собрание. Што се случи следно?
Наместо да се обидува да ја реши ескалацијата на кризата со некаков компромис, можеби дури и чекори кон федерализација, кралот се одлучи за сосема поинаква насока.
Имено, Александар I го поништи Уставот на Видовдан, ја прекина работата на Народното собрание и воведе лична диктатура на 6 јануари 1929 година (т.н. шестојануарска диктатура).
Наскоро го усвои новиот Закон за името и организацијата на државата, со што името на државата се смени од Кралство СХС во Кралство Југославија на 3 октомври 1929 година (колоквијално СХС и низ цела Европа земјата веќе беше наречена „Југославија“).
[caption id="attachment_959728" align="alignnone" width="700"]
Александар I Караѓорѓевиќ[/caption]
Очекувано, диктатурата не постигна никаква смирување во земјата, па две години подоцна, во 1931 година, тој усвои нов Устав (т.н. Наметнат Устав), што пак доведе до создавање на Југословенската национална партија, единствена која делуваше на територијата на целата земја, а всушност му беше потчинета на Кралот.
Александар I беше, се согласуваат меѓународните историчари, прилично загадочна личност - тој не водеше дневници, не пишуваше мемоари и ретко се правдаше за неговите лични ставови.
Оние што го познаваа посочуваат дека се чувствувал најудобно во воена униформа - имено, тој ги поминал своите формативни години како војник, и тоа несомнено има силно влијание врз неговата политика, како и начинот на кој се однесувал кон опозицијата.
Тој беше подготвен да ги слуша ставовите на другите луѓе, но не и да ги спроведува.
Тој жестоко се спротивставуваше на федерализмот од секаков вид. Веруваше дека федерализмот води кон распаѓање на Југославија.
Но, дали тој беше српски националист? Дали Кралството Југославија беше т.н „Идеја за голема Србија“?
Ова сигурно ќе остане предмет на дебата.
Едно не е спорно - Србите беа доминантни на речиси сите позиции во кралството.
Всушност, од самиот почеток, земјата беше во конфликт помеѓу две позиции - хрватскиот федерализам и српскиот централизам.
Иван Мештровиќ, Миленко Весниќ, и што ќе беше ако се случеше поинаку?
Интересен разговор во 1920 година за токму ова прашање одржаа познатиот хрватски скулптор и застапник на југословенската федерација, Иван Мештровиќ, и тогашниот југословенски премиер, Србинот Миленко Весниќ.
Весниќ му вели на Мештровиќ: "Ако мислите дека сега одеднаш сите треба да бидеме еднакви, тогаш сте изгубиле контакт со реалноста. Се разбира, во следните неколку години тоа е практично невозможно. Србија беше своја земја со државни институции дека не можете тоа преку ноќ да го размонтирате. И да ви кажам нешто друго ... Ако случајно Германците и Австријците победеа во војната, сите ние сега ќе седевме во Загреб и ќе разговараме за ова. И иако има повеќе Срби, ќе мора да го проголтаме фактот дека вие Хрватите ќе го имате главниот збор“.
[caption id="attachment_959727" align="alignnone" width="800"]
Иван Мештровиќ, Миленко Весниќ[/caption]
Дека има вистина во тоа не е спорно. Сепак, дури и ако се земат предвид ставовите изразени од Весниќ овде, историски факт е дека Хрватите и Србите не се, дури и оние што се свесни за историската динамика што секогаш може да заврши „вака или онака“, не ја препознаа целосно моменталната состојба и важноста на компромисот.
За некои хрватски политичари, федерализмот беше само начин да се намали доминацијата на Србите во кралството во моментот, а не план да се направи земјата моќна сила во овој дел од Европа.
Се разбира, имаше „визионери“, но многумина - на хрватска и српска страна - не гледаа подалеку од нивните национални интереси (заборавајќи во кавгите и фактот дека во исто време заедно ги маргинализираат другите народи, кои исто така живеат во Југославија! ).
Мусолини подготвува усташи, може ли Франција да помогне?
Меѓутоа, како и секогаш, домашното прашање никогаш не се одвојува од надворешното, и токму ова надворешно прашање ќе биде клучно ...
Имено, Александар I негувал добри односи особено со Франција, која се гледаше како ветувачки заштитник од растечкиот италијански национализам кој имаше претензии кон хрватскиот брег.
Факт е дека веднаш по Александар I, фашистот Бенито Мусолини дојде на власт во Италија (1922), и тој ги обучи хрватските екстремисти, усташите, на неговата територија (како и во областа на тогашната фашистичка Унгарија).
За Мусолини, усташите беа фактор во обидот да се поткопа Југославија, да се изврши „промена на режимот“ во неа.
Со оглед на политичката криза во Југославија, усташката пропаганда лесно се рашири меѓу Хрватите - тие тврдеа дека Мусолини ќе и даде независност на Хрватска и дека нема да има претензии кон хрватското крајбрежје - што, се разбира, беше чиста лага.
До почетокот на 1930 -тите, Александар I беше свесен за италијанските потези (веќе беше започната саботажа во режија на усташите, како што беше востанието Велебити во 1932 година) и преку посредници испрати порака до италијанските власти:
„Ако сакате големи инциденти во Југославија или промена на режимот, ќе мора да ме убиете. Пукајте во мене и бидете сигурни дека сте ме докрајчиле, затоа што само така ќе ја смените ситуацијата во Југославија ".
Се чини дека Александар I пророчки „им дал идеја на Италијанците“, иако најверојатно веќе таа идеја постоела ...
На ред е повторно меѓународната политика.
Имено, Франција, веќе во триесеттите години на минатиот век, свесна за се што се „готвеше“ во Германија (Хитлер стана канцелар во 1933 година, а една година подоцна „Фирер“), сакаше да изгради сојуз со своите источноевропски партнери, вклучувајќи ги Југославија и потоа СССР, но и Италија (добар обид, но лоша идеја во ретроспектива).
Францускиот министер за надворешни работи Луис Барту беше задолжен за создавање сојуз за спречување на растечката германска моќ.
Меѓутоа, Југославија стана француски проблем и затоа Барту дојде во Белград во јуни 1934 година за да разговара со Александар I со цел некако да го убеди да соработува со Италија.
Како што се очекуваше, југословенскиот крал остро се спротивставува - тој му рече на францускиот министер дека Мусолини (неговиот прекуморски ривал со години, од почетокот на власта) веќе организирал обука за стотици членови на усташите како терористички организации и дека тие планираат да го убијат.
Барту, пак, му ветува дека Франција ќе изврши притисок врз Мусолини, барајќи од него да потпише договор со кој се откажува од тврдењата за територијата на Југославија.
Александар I е скептичен.
Во исто време во Италија, Мусолини веќе верува дека Југославија е во таква криза што само едно лице ја држи заедно - самиот крал Александар I.
Значи, ако нема крал, нема да има кралство - Југославија или ќе се распадне , што би било одлична вест за Италија, или ќе избие жестока граѓанска војна меѓу Србите и Хрватите, повторно релативно добра вест за Италија.
Во секој случај, неговиот план ќе биде остварлив - анексија на хрватскиот јадрански брег без страв дека Франција ќе се меша или ќе го попречи во тој план.
Франција, од друга страна, се уште мисли дека може да го натера Мусолини да потпише договор со кој се откажува од Далмација и други територии (не знае од каде му е идејата - очигледно „паднал“ на некои говори на Мусолини, кои беа чиста измама)
Во секој случај, францускиот Министер за надворешни работи Барту сега го поканува Александар Први да ја посети Франција, да дојде и да го потпише француско-југословенскиот договор, кој потоа лично ќе го однесе кај Мусолини во Рим, каде што, според зборовите на Барту, тој „без сомнение ќе го потпише".
Фатален вторник во Марсеј
Па, таков план, дури и ако Италија не се придржува до договорот, вреди да се проба барем затоа што нема што да се загуби, мислеше кралот Александар I.
Тој пристигна во Франција, во Марсеј, на 9 октомври 1934 година.
Беше вторник , а инаку, Александар I. не извршуваше државни работи во вторник поради фактот што дури тројца членови на неговото семејство беа убиени во вторник (!).
Но овој пат, бидејќи тоа беше итен и исклучително важен меѓународна работа, тој одлучи да направи исклучок ...
По пристигнувањето во Марсеј, се качил во автомобил со францускиот министер Барту и тие полека се движеле низ улиците на градот каде што мноштво луѓе дошле да ги поздрават кралските сојузници.
[caption id="attachment_959734" align="alignnone" width="800"]
Југословенкиот крал Александар I Караѓорѓевиќ и францускиот министер Барту во Марсеј, 9 пктовмри 1934 година[/caption]
И тогаш, од толпата, пред автомобилот застанува човек по име Владо Черноземски.
Го вади својот полуавтоматски пиштол Mauser C96 - испукува повеќе истрели.
Првиот крал на Југославија, Александар I, е мртов.
Францускиот министер за надворешни работи Луј Барту беше застрелан во раката, но куршумот ја уништи неговата артерија - тој ќе им подлегне на повредите еден час подоцна...
[caption id="attachment_959735" align="alignnone" width="800"]
Насловната на Њујорк Тајмс за атентатите во Марсеј, каде по грешка се наведува дека атентаторот е Хрват, но соработниците на атентаторот се Хрвати[/caption]
Полицијата беше присутна, атентаторот Черноземски беше веднаш поразен, прободен со меч од полицаец на коњ и застрелан со неколку куршуми- тој беше убиен на лице место.
[embed]https://youtu.be/6R3dVZdFxxo[/embed]
На самото место, пред самиот автомобил, имаше и снимател кој го снимаше доаѓањето на кралот.
Тоа беше првиот атентат снимен на видеокасета и една од најважните снимки во историјата.
Кој навистина нареди убиство на кралот?
Кој беше убиецот, Черноземски? Тој беше бугарски националист, член на Внатрешната македонска револуционерна организација (ВМРО), која сакаше Македонија да се отцепи од Југославија (и да стане или нова бугарска држава или на крајот припоена кон Бугарија).
Сепак, разбирливо, ВМРО соработуваше со хрватските усташи, бидејќи тие имаа слични цели.
Самиот Черноземски пристигна во Франција со тројца хрватски помошници.
Но, кој е вистинскиот мозок на убиството на кралот Александар Први?
[caption id="attachment_959743" align="alignnone" width="780"]
Атентаторот Владо Черноземски[/caption]
Очигледно, Италија беше таа што го организираше атентатот преку посредници.
Француската истрага утврди дека атентаторите пристигнале преку Унгарија, патувајќи под лажни чехословачки документи, и во неколку наврати разговарале директно телефонски со Анте Павелиќ, усташкиот водач, кој во тоа време бил во Италија.
Иако не беа подеднакво популарни насекаде, избија големи демонстрации пред италијанската амбасада во Белград и пред конзулатите во Загреб и Љубљана, Мусолини беше директно посочен како одговорен за убиството на кралот Александар Први.
Бидејќи работите се повеќе од очигледни, дали Франција и Западот сега ќе ја казнат Италија?
Не, Мусолини јавно кажа дека „нема никаква врска со тоа“ и тие, водени исклучиво од политиката, одлучија да му веруваат (звучи познато, нели? Тој не беше крал, но реакциите за убиството на Саудиецот дисидент Џамал Кашоги се многу слични).
И Лондон и Париз приватно го известија Белград дека немаат намера јавно да го обвинат Мусолини, кого во тоа време сеуште го сметаа за „почитуван државник“.
Југославија, пак, поднесе барање за екстрадиција на Павелиќ, на што се спротистави Франција, која стравуваше дека доколку Павелиќ биде екстрадиран, тој може да го инкриминира и осуди Мусолини.
Француско предавство и последен крал на Југославија
Пјер Лавал го зазеде местото на убиениот француски министер за надворешни работи Луј Барту, кој ќе се обиде да ги замолчи француските медиуми, кажувајќи им во четири очи да престанат да пишуваат толку за атентатите во Марсеј, бидејќи „Франција никогаш нема да оди во војна за да ја одбрани честа на слаба земја како што е Југославија“.
Понатаму, Лавал веднаш започна да ги ублажува односите со Мусолини (не е ни чудо што Лавал подоцна имаше различни високи политички функции во Виши Франција!).
Што се случи со Кралството Југославија? Тука важеше извикот „кралот е мртов, да живее кралот“ - Александар I го наследи неговиот најстар син Петар II. кој тогаш имал само 11 години и ќе биде последниот владетел на династијата Караѓорѓевиќ.
[caption id="attachment_959745" align="alignnone" width="780"]
Петар II Караѓорѓевиќ[/caption]
Се разбира, имајќи предвид дека новиот крал беше само момче, извршувањето на државните должности де факто го презеде роднина на убиениот Александар Први, Павле Караѓорѓевиќ.
Неколку години поминаа брзо и се заврши во 1941 година, кога започна нацистичката инвазија врз Кралството Југославија, а на подрачјето на Хрватска (и голем дел од Југославија) се формираше фашистичката марионета НДХ (Независна држава Хрватска) - Мусолини конечно дојде по своето затоа што ќе му биде предадено она што го бараше, хрватскиот брег.
Се разбира, ова нема да трае долго, но за 4 години целата област ќе биде ослободена од фашистите и нивните соработници од страна на партизаните под водство на Јосип Броз Тито.
Југославија повторно ќе се воспостави, но многу поинаква Југославија, социјалистичка, во која беше направен барем обид да се решат националистичките тензии (падот на самата СФРЈ и крвавите војни на Балканот во 1990-тите сведочат дека тоа не успеа на крајот).
Што се однесува до последниот крал Караѓорѓевиќ, тој ја напушти земјата по нацистичката окупација и формално владееше во егзил уште неколку години (абдицираше во 1945 година).
Петар II Караѓорѓевиќ подоцна живеел во егзил во Обединетото Кралство, САД, Франција, па дури и Италија.
Новата влада му забрани да се врати во Југославија, лишувајќи му го државјанството нему и на целото кралско семејство.
Тој беше политички активен до неговата смрт, соработуваше со Српската православна црква и српската емиграција.
Починал по долга и тешка болест во Денвер (САД) на 3 ноември 1970 година и бил погребан во манастирот на Српската православна црква Свети Сава во Либертивил, Илиноис.
Интересно е да се напомене дека тој стана единствениот европски владетел погребан на територијата на САД.
