Од почетокот на годината на јавноста и се достапни документи од германското Министерство за надворешни работи за процесот на признавање на независноста на Словенија и Хрватска во 1991 година.
Но што тие кажуваат, дали ја потврдуваат ли тезата за вината на Германија за распадот на Југославија, за избувнувањето на најлошите војни во Европа досега од 1945 година?
Со години се тврди дека во 1991 година, со „прерано признавањето на Хрватска и Словенија“, Германија го иницира крвавиот распад на Југославија. Во зависност од заговорниците, овој наратив се протега до денес, така што Берлин може да биде делумно одговорен за актуелните спорови на Балканот.
Меѓу оние кои се залагаат за вакви обвинувања има умови како што е американскиот лингвист Ноам Чомски. Тој тврди дека политиката на Бон во 1991 година била „рецепт за граѓанска војна“ во Југославија. Со години тој инсинуира дека Хелмут Кол и неговиот министер за надворешни работи Ханс Дитрих Геншер, како своевидно продолжение на хитлеровата освојувачка политика, го оживеале сојузот што Германија го имаше од 1941 до 1945 година со криминалната и убиствена хрватска усташка држава. Германија, наводно, сакала војна на Балканот за да ја врати превласта во Југоисточна Европа на урнатините на мултиетничка социјалистичка држава.
Не вреди секое апсурдно тврдење да се разоткрие, но Чомски не е сам во тоа верување. Книгите, статиите и наводно научните написи за „германското уништување на Југославија“ сочинуваат тешка збирка на префрлање на вината со стотици текстови. Дури и екс францускиот претседател Франсоа Митеран или британскиот премиер Џон Мејџор, подоцна негувале различни верзии на легендата во мемоари или интервјуа.
Од 1992 година, Париз, а пред се Лондон, одиграа фатална улога во Босна и Херцеговина, а подоцна се обидоа да го одвлечат вниманието од тоа. Кога Ле Монд во 1991 година беше убеден дека германско-хрватските нацистички ѕвона повторно бијат, или кога британскиот публицист Миша Глени во New York Review of Books ја обвини Германија дека ги признала Хрватска и Словенија во политички чин со „сомнителна морална вредност“ и непочитување на демократските стандарди, тоа беа примери на новинарско пишување на начин кој е присутен и денес: Германија е виновна. Дури и во германското говорно подрачје, овој став сè уште има свои поддржувачи.
Сепак, застапниците на тезата за деструктивната посебна улога на Германија досега беа лишени од еден централен извор: досиејата зачувани во политичката архива на германското Министерство за надворешни работи не беа достапни.
Тие се отворени од почетокот на годината, по вообичаениот 30-годишен период на блокада - и секој што го проучува материјалот ќе види дека нема индикации за да се поткрепи тврдењето дека Бон намерно довел до распад на Југославија во 1991 година.
Сосема спротивно: стотици извештаи за ситуацијата на терен од германската амбасада во Белград и генералниот конзулат во Загреб, белешки, транскрипти од состаноците на владата, записници од разговорите на Коло и Геншер со српскиот претседател Слободан Милошевиќ, неговиот хрватски колега Фрањо Туѓман и други југословенски актери сугерираат дека Бон не сакал долго време да види дека југословенската држава, која со децении се смета за неврзан фактор на стабилност, не може да се спаси, но и затоа што властите во Белград, Загреб а Љубљана не ни сакале да ја спасат државата од разни причини.
Сепак, точно е дека германската позиција се променила под впечатокот на ескалација на конфликтот. Ставот кој сè уште цврсто се бранеше на почетокот на 1991 година, дека Југославија мора да се зачува по секоја цена, постепено ја изгуби поддршката, иако пред се германската амбасада во Белград имаше фикција дека југословенската држава може да се закрпи против волјата на народите.
Бидејќи тоа од ден на ден се покажуваше како сè поилузорно, во есента 1991 година преовладуваше втората линија. Кол и Геншер дошле до заклучок дека признавањето на Словенија и Хрватска ќе биде помало зло во југословенската дилема. После тоа, тие беа подготвени - и во тој момент бајката за независната германска акција е донекаде вистинита - да ја бранат својата позиција од приговорите од Вашингтон, Лондон и Париз.
Зачувувањето на Југославија во интерес на Западот
Сепак, уште на почетокот на 1991 година, Бон следеше поинаква линија. Меѓу многуте документи што го докажуваат тоа е и нотата на Министерството за надворешни работи од 4 јануари 1991 година, направена во подготовка за претстојните француско-германски консултации, кои требаше да опфатат усогласување на ставовите за Југославија. Во него се наведува германската позиција: „Во интерес на европската стабилност, интересите на Западот мора да продолжат да бидат насочени кон зачувување на Југославија“.
Германскиот амбасадор во Белград, Хансјерг Ајфиф, напиша извештај до Бон во кој го сумираше 50-минутниот разговор со Фрањо Туѓман во Загреб.
Во неговиот стандарден шифриран телекс, примен во Бон на 30 јануари, амбасадорот известува дека Туѓман полетал за Виена по разговорите, „каде што бил примен од претседателот Валдхајм и канцеларот Враницки“. Во тогашниот Бон, тие сè уште строго одбивале да се сретнат со Туѓман на највисоко ниво, за да не бидат обвинети за мешање во внатрешните работи на Југославија. Ајф сугерира дека можеби е добра идеја Бон да го следи примерот на Виена и да размисли за „опуштање на сегашниот стандард“. Сепак, ова не наидува на добар одзив.
Еден функционер - веројатно Мајкл Либал, шеф на одделот за Балкан во германското Министерство за надворешни работи - го коментира предлогот на рака, истакнувајќи: „Австрија НЕ ни е репер!“
Пропаднале и обидите на Туѓман по заобиколен пат да оствари директна средба со Кол и Геншер. За тоа сведочи извештајот на германскиот амбасадор во НАТО во Брисел, Ханс-Фридрих фон Плез. На 26 февруари тој го информирал Бон дека „приватниот ручек“ на амбасадорот на НАТО се однесува и на фактот дека генералниот секретар на НАТО Манфред Вернер се соочил со барањето на Туѓман за разговори „преку „приватни канали“ (очигледно преку баварски претставници). „Неговата - негативна - реакција наиде на неподелено одобрување“, известува Фон Плец.
Дури и кога Словенија и Хрватска прогласуваат независност на 25 јуни 1991 година, позицијата на Бон останува негативна. Истиот ден, амбасадорот во Белград и генералниот конзул Ханс Јулиус Болт во Загреб добиваат инструкции од Бон под наслов „Соопштение за печат“. Тоа требало да се одговори на сите прашања за германската гледна точка: „Германската федерална влада, заедно со своите партнери во Европската унија, секогаш се залагаше за зачувување на југословенското единство на демократска основа и со почитување на човековите и малцинските права“.
За внатрешна употреба во разговорите со југословенските политичари, Бон им го предлага следниов аргумент на дипломатите: со оглед на тоа што не може да се предвиди дали другите југословенски републики ќе прифатат одвојување на Хрватска и Словенија, „раното признавање би било мешање во внатрешните работи на Југославија“.
Во секој случај, на остварувањето на правото на самоопределување не може да се гледа изолирано од обврската да се воздржат од еднострани дејствија на штета на другите членови на мултиетничката држава и да се бара пријателско решение.„Два дена подоцна, ситуацијата извештајот Министерот за надворешни работи Џани де Микелис телефонски го уверил југословенскиот министер за надворешни работи Будимир Лончар дека „само Југославија ќе биде признаена“. Двајцата министри го поддржуваат процесот на демократизација во Југославија и нејзиниот територијален интегритет“.
„Распад и повторно воспоставување на Југославија. Тези и антитези“
Но, внатрешно, веќе во тоа време доаѓа до промена во размислувањето во германското Министерство.
Потврда за тоа е текстот насловен „Распад и повторно воспоставување на Југославија. Тези и антитези“, кој има 13 страници и е класифициран како „Тајна“. Само за официјална употреба. " Тој документ, кој е сосема невообичаен, ниту е датиран, ниту потпишан, ниту е забележано од кое одделение доаѓа. Дополнително, не постои список на луѓе кои би укажале колку е широк кругот на луѓе кои го добиле. Но, со оглед на тоа како се архивирал документот, може да се претпостави дека е напишан во јуни и потекнува од Штабот за планирање.
Тоа е еден вид тинк-тенк на МНР кој има официјална лиценца за невоздржано, неортодоксно и слободно размислување. Ослободени од ограничувањата и размислувањата што произлегуваат од секојдневната работа, овде собраните паметни глави треба да размислуваат неконвенционално и да ги анализираат сите можни сценарија за надворешнополитички развој на една ситуација. Во текстот се споредуваат аргументите за и против признавањето на Словенија и Хрватска.
Против признавањето на распадот на Југославија, односно залагањето за некаква „обнова“ на Југославија говори оценката дека во тој случај постои закана од војна.
„Мора да се осигура дека Хрватите и Србите „нема повторно да подлегнат на искушението и да се обидат да ја анектираат Босна и Херцеговина, вклучително и муслиманите кои живеат таму“, се вели во извештајот. Покрај тоа, важно е да се вклучи и Србија: „Изолираната Србија веројатно ќе покаже уште помала склоност да ја ревидира својата политика во Косово отколку Србија, која, заедно со другите републики, се обидува да се приближи до Европа.“ мора да се зачува. Затоа што, „со исклучок на централна Србија, областите населени со Срби, Хрвати и босански муслимани се толку испреплетени што создавањето чисти национални држави е невозможно“, се вели во аргументот.
Промена на ставот
Во месеците што следат, сепак, во Бон, аргументите наведени во документот, според кои признавањето на Хрватска и Словенија ќе биде помалку зло. Меѓу другото, тој укажува на драстично опаѓање на авторитетот на југословенската влада, која нема речиси никакво влијание врз републиките.
Анонимните автори не само што се ентузијасти за претстојниот крај на Југославија: „Секако е јасно дека на меѓународната заедница, а особено на Европската заедница, би и било полесно да се справи со една југословенска држава отколку со голем број помали, нужно нестабилни а во некои случаи (Босна и Херцеговина, Македонија) на едвај остварливи држави наследници“, се вели во него.
Но потоа текстот додава: „Ако ова е водечки принцип на нашето однесување кон одредени југословенски народи, без барем да покажеме разбирање за грижите и желбите на несрпските народи, би можеле да се најдеме под сомнеж дека цинично стоиме на страната на толку посилна, Србија."
Оваа промена на ставот може да се разбере првенствено кога ќе го имаме предвид развојот на настаните во Југославија во втората половина на 1991 година. Како реакција на прогласувањето на независноста на Словенија, „ЈНА“, во која во тоа време веќе беше голема доминација на Србите, се обиде да ја врати контролата врз Словенија и југословенските граници во таканаречената десетдневна војна. Геншер беше огорчен. Распоредувањето на армијата „не е оправдано со ништо, апсолутно ништо“, рече тој на 1 јули, пред средбата со Слободан Милошевиќ во Белград.
Туѓман во Бон: без црвен тепих
Една од последиците на постепената промена на курсот во Бон беше тоа што обидите на Туѓман да се сретне со Кол и Геншер повеќе не беа категорично отфрлени. По разговорите во Виена, Будимпешта и Лондон и откако во Италија беше примен од претседателот Франческо Косига и премиерот Џулио Андреоти, Туѓман можеше да дојде во Бон на разговори на 18 јули. Но, во исто време, тие сакаа да се уверат дека тој не може да го разбере тоа како потврда за подготвеноста на Германија да ја признае желбата на Хрватска за независност.
Во поднесок до Канцеларијата на 4 јули, Одделот 215 на Министерството за надворешни работи, кој е надлежен за Југославија, подготвил предлози во врска со ова, предупредувајќи дека е важно да се „избегне каква било привидна препознатливост“. Обичните разговори, за кои во основа сме подготвени со секого, сами по себе не можат да донесат признание“.
Потоа се предлага Туѓман да биде примен на најниско можно ниво на протокол: „Средба на аеродром од страна на протоколарниот офицер (а не главниот офицер за протокол). Немало ни црвен тепих. Полициско командно возило [без почесна придружба (мотоцикли)], без хрватски ознаки на возилата, без хрватски знамиња. Сместување во хотел по потреба (не во Петерберг - официјален хотел за гости на германската покраина).
„Предлогот за дискусија“, кој за Геншер го составил Министерството за надворешни работи, исто така сугерира дека ако Туѓман побара германско признавање на Хрватска, најдобриот одговор би бил дека темата е не е на дневен ред, бидејќи признавањето би било „мешање во внатрешниот југословенски процес на разјаснување“.
Сепак, документите од следните недели јасно покажуваат дека позицијата на Бон, со оглед на поплавата од вести за крвави конфликти, воените дејствија против хрватските и словенечките цивили, теророт на српските и хрватските доброволци, непочитувањето на договорите за прекин на огнот и неуспехот на различни рунди, на преговорите кон крајот на летото 1991 година, тој се повеќе се свртува во насока на признавање.
Ова е поврзано и со ефектот што крвопролевањето на Балканот го имаше врз медиумското известување, јавното мислење и расположението во партиите, вклучително и поголемиот дел од опозицијата. Конкретно, заменик-претседателот на парламентарната група на Социјалдемократите (СПД), Норберт Ганзел, ја водеи кампањата и јавно и зад сцената за тоа како е неопходно да престане да се негира неизбежноста на распадот на Југославија.
Хрватска и решавање на малцинските прашања
Откако армијата почна насилно да интервенира во конфликтот во Хрватска - наводно „за да ги раздвои конфликтните страни“, а всушност секогаш на страната на српските доброволци - на 26 август, Геншер го покани југословенскиот амбасадор во Бон, Борис Фрлец, на својот дома. „Доколку примирјето не се почитува веднаш, германската влада ќе мора да го преиспита прашањето за признавање на Словенија и Хрватска. Во тој случај таа ќе се залага за тоа и во Европската заедница“, му се закани Геншер на дипломатот - со што се согласи. „Вооружените сили на Југославија повеќе не се Народна армија, имајќи предвид дека таму веќе не се застапени Словенците, Хрватите и Македонците.
Значи, ова е чисто српска војска која врши агресија врз Хрватска“, вели Фрлец, Словенец, според транскриптот од разговорот. Набргу потоа тој во знак на протест поднесе оставка од југословенската дипломатска служба.
Според друг архивиран транскрипт, Хелмут Кол му рекол на новоименуваниот хрватски министер за надворешни работи, Звонимир Шепаровиќ, за време на разговорите во Бон на 8 октомври 1991 година дека „во долгите разговори успеал да го убеди францускиот претседател Митеран да преземе нешто по ова прашање“.
Сепак, за Хрватска би било клучно да го реши „малцинското прашање“. Навистина, за германската влада, признавањето на Хрватска (словенечкиот случај беше помалку проблематичен) сега зависел од тоа дали српското малцинство таму ќе добие широки права - преку уставен закон одобрен од парламентот со двотретинско мнозинство. За таа цел, Геншер ѝ „понудил“ на Хрватска во ноември да испрати германски експерт за советник.
Имајќи предвид дека Бон, во меѓувреме, навистина стана главен поборник на аспирациите на Хрватска за независна државност, понудата на Геншер е таква што не било мудро да се одбие. Експертот за меѓународно право од Берлин, Кристијан Томушат, беше испратен во Загреб со преведувач да го испита хрватскиот нацрт-закон и, доколку е потребно, да побара амандмани. Моделот на Јужен Тирол послужи како пример. Откако законот беше ревидиран неколку пати, Томушат конечно го пофали во деталниот извештај до Бон како „целосно избалансиран и искрен“. На 4 декември 1991 година пратениците во Загреб го усвоија уставниот закон „За правата на етничките и националните заедници или малцинства во Република Хрватска“, кој им беше претставен како нешто што нема алтернатива.
Германско избрзување
Три дена претходно, амбасадорот Ајф, кој сè уште барал аргументи некако да ја задржи Југославија заедно, испраќа предупредувања до Бон: „Се чини дека барем дел од хрватското раководство го поврзува меѓународното признавање со очекувањата за меѓународна воена помош, која бара Реизмилер. во „Франкфуртер алгемајне цајтунг“. Од наша гледна точка, тоа треба да се разјасни во разговорите за идните односи.„Јохан Георг Рајсмилер, тогаш еден од издавачите на „Франкфуртер алгемајне цајтунг“, беше омилен противник на Ајф, кого амбасадорот го критикува во бројните извештаи до Министерството. Рајсмилер, кој ја познава земјата уште од времето кога бил дописник во Белград, пред многу други препозна дека „Југославија“ е само заднина.
Ова е во спротивност со погледот на Ајф за ситуацијата, кој сакаше да остане амбасадор во цела Југославија. Без да го спомене Рајсмилер, амбасадорот на 9 септември во телекс класифициран како „citissime“ (итно) се пожали: „Едностраното известување ни го отежнува позитивното политичко влијание врз внатрешниот југословенски конфликт“. Амбасадата советува прашањето соодветно да се обрати до познатите германски медиуми таму“.
Тоа не го промени текот на настаните, особено откако „ЈНА“ со бомбардирање во ноември го срамни со земја Вуковар. Ноќта на 17 декември 1991 година, дванаесет земји од Европската унија одлучија заеднички да ги признаат Словенија и Хрватска на 15 јануари 1992 година. Тогаш имаше германско брзње, кога Германија по налог на Хелмут Кол ја објави одлуката за признавање на 23 декември.
Ова налути многумина во Министерството за надворешни работи, вклучувајќи го и шефот на одделот Мајкл Либал. Дваесет години подоцна, тој во писмо до уредникот на „Франкфуртер алгемајне цајтунг“ напиша: „Објавувањето на нашата одлука три недели порано, која беше придружена со несоодветен триумф, се покажа како голема психолошка грешка“. Германија превиди дека тоа им дава дополнителни аргументи на критичарите и клеветниците на германската политика. „Сепак, тие три недели немаа ефект врз конфликтот во Југославија.
Југославија нема иднина
Се подразбира дека архивите на германското Министерство за надворешни работи не можат да бидат единствениот клуч за разбирање на улогата на Германија во распадот на Југославија. Дополнителни информации може да дадат наследството на Хелмут Кол, архивите на политичките фондации, Ке Дорсе, Форин Офисот или Министерството за надворешни работи на Србија. Ова го сугерира, на пример, извештајот на Волфганг Ишингер на 14 мај 1991 година.
Ишингер, тогашниот германски амбасадор во Париз, известува за интервјуто со советникот на Митеран, Пјер Морел, кој го критикува фактот дека „во германскиот печат има симпатии за напорите на Хрватите и Словенците“, како и во Виена. Париз очигледно се плаши од пресилното германско влијание на југоистокот, изјави амбасадорот Ишингер.
Меѓутоа, како што се очекуваше, по проценките на повеќе од 2.500 страници досиеја, во архивата на германското Министерство за надворешни работи нема никакви индикации во прилог на тврдењето дека Германија спроведувала систематска политика на уништување на Југославија во 1991 година, продолжувајќи ја претходната германска политика.
Фактите зборуваат поинаку: во 1991 година, само по неколку месеци двоумење, во Бон преовладувало верувањето дека Југославија нема иднина - исто како и Советскиот Сојуз, кој веќе се распаѓал.
